S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

Oryginalna praca badawcza

Jerzy Nikołajew

Uniwersytet Opolski Opole jerzy-nikolajew@wp.pl

PRAWA VERSUS OBOWIĄZKI TYMCZASOWO

ARESZTOWANYCH W POLSCE

RIGHTS VS OBLIGATIONS OF PEOPLE DETAINED

IN CUSTODY IN POLAND

Zarys treści: Przyjęty przez ustawodawcę katalog uprawnień i obowiązków osób tymcza- sowo aresztowanych uwzględnia konstytucyjną zasadę zakazu naruszania godności ludz- kiej. W Kodeksie karnym wykonawczym uwzględniono prawo aresztanta do powiadomie- nia o miejscu jego pobytu, prawo do obrony, prawo do korzystania z wyżywienia, środków leczniczych i higienicznych otrzymywanych spoza aresztu śledczego oraz prawo do za- trudnienia. Natomiast do podstawowych obowiązków tymczasowo aresztowanych zali- czono przestrzeganie postanowień regulaminowych i porządkowych oraz wykonywanie prac porządkowych w obrębie aresztu śledczego. Jednak realizacja powyższych upraw- nień, jak również egzekwowanie obowiązków nastręcza trudności, przez co ogranicza się wolności obywatelskie.

Słowa kluczowe: tymczasowo aresztowani, prawa, obowiązki

Key words: detained in custody, rights, obligations

Wprowadzenie

Przepisy rozdziału XV Kodeksu karnego wykonawczego (dalej: k.k.w. lub Ko- deks) w pełni uwzględniły konstytucyjną zasadę zakazu naruszania godności ludz- kiej, skoro katalog uprawnień aresztantów został rozbudowany w zakresie gwarantu- jącym realizację ich prawa do zawiadomienia o miejscu swojego pobytu, prawa do obrony, prawa do korzystania z własnej odzieży, bielizny i obuwia oraz wyżywienia i środków higienicznych otrzymywanych spoza aresztu, a także prawa do zatrudnie- nia. Z kolei obowiązki tymczasowo aresztowanych sprowadzono głównie do ko-

obowiązkach. W szczególności chodzi o umożliwienie zapoznania się z przepisami Kodeksu i regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania. Do tego dochodzi też obowiązek administracji aresztu polegający na poddaniu aresztanta odpowiednim badaniom lekarskim i zabiegom sanitarnym (art. 210 k.k.w.). Jednak podstawowym zadaniem administracji aresztu śledczego po przyjęciu osadzonego do aresztu jest bezzwłoczne zawiadomienie o tym fakcie orga- nu, do którego dyspozycji pozostaje aresztowany i jednoczesne prawo tymczasowo aresztowanego do bezzwłocznego zawiadomienia określonego katalogu osób. Zali- czono do nich osobę najbliższą lub inną osobę, stowarzyszenie, organizację lub insty- tucję, a także jego obrońcę. Jednak Kodeks nie zdefiniował pojęcia osoby najbliższej, gdyż wcześniej taka definicja pojawiła się już w art. 115 § 11 k.k. i na tej podstawie osobą najbliższą jest „małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej sa- mej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżo- nek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”4.

W art. 211 § 1 k.k.w. ustawodawca nie sprecyzował sposobu kontaktu aresztowa- nego z tymi osobami, co w praktyce oznaczać może różnorodność form takiego kon- taktowania się. Po 1 lipca 2015 r. i po zmianach w k.k.w. w przypadku obrońcy moż- liwy jest kontakt telefoniczny nie tylko po przyjęciu do aresztu śledczego, ale także w czasie całego pobytu w areszcie. W przypadku osób najbliższych lub innych osób kontakt telefoniczny wydaje się też być najprostszym rozwiązaniem, z tym że ustawo- dawca pominął tu kwestie szczegółowe, które w istocie mogą się okazać decydujące w realizacji tego właśnie uprawnienia. W tym miejscu należy wziąć pod uwagę przede wszystkim uwarunkowania praktyczne związane z osadzeniem w areszcie i pozbawie- niem aresztanta jego przedmiotów osobistych, w tym telefonu komórkowego będące- go najczęściej w jego posiadaniu. Stąd też po zdeponowaniu telefonu komórkowego obowiązek udostępnienia telefonu powinien spoczywać na funkcjonariuszach Służby Więziennej (dalej: SW) dokonujących czynności związanych z przyjęciem aresztanta do aresztu. Natomiast kwestią sporną nadal pozostaje zaliczenie telefonów komórko- wych do przedmiotów wartościowych, gdyż na podstawie przedmiotowego rozporzą- dzenia Ministra Sprawiedliwości telefonów komórkowych do tej kategorii się nie zali- cza5. Dlatego też wydaje się, że umożliwienie kontaktu (w tym telefonicznego) aresztowanego z osobą najbliższą lub inną osobą to domena aresztu śledczego, a nie „problem” tymczasowo aresztowanego. Hipotetycznym rozwiązaniem w tej sytuacji mógłby być także kontakt listowny, polegający na przekazaniu informacji najbliższym aresztanta o fakcie jego osadzenia w areszcie, ale wówczas tego typu korespondencja musiałaby podlegać cenzurowaniu przez organ dysponujący, co w sposób istotny wy- dłużyłoby proces informowania i przeczyłoby idei bezzwłoczności zawiadomienia. Jeszcze inny problem dotyczący informowania o pobycie aresztanta w areszcie może dotyczyć stowarzyszeń, organizacji lub instytucji. Po pierwsze, nie doprecyzowano, jaki rodzaj podmiotów powinien być w tym przypadku uwzględniony: czy abstrakcyj-

———————

4Zob. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 2016 r., poz. 1137, 2138; z 2017 r. poz. 244, 768, 773, 952, 966, 1214.)

5Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 października 2003 r. w sprawie czynności admini- stracyjnych i rozliczeń finansowych związanych z prowadzeniem depozytu przedmiotów warto- ściowych i środków pieniężnych osób pozbawionych wolności (Dz.U. Nr 192, poz. 1880 i 1881).

wienia o przedstawieniu zarzutów9. Jednak tego typu pouczenie może się okazać przedwczesne w sytuacji niezastosowania wobec podejrzanego środka zapobie- gawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Zresztą podejrzany (oskarżony) może sam wskazać osobę najbliższą, którą chce, aby powiadomić o jego tymczaso- wym aresztowaniu (art. 261 § 1 k.p.k.)10. Jednak zasadą powinno być to, że sąd przy- staje na prośbę podejrzanego (oskarżonego) i powiadamia o jego aresztowaniu wska- zaną osobę najbliższą. Przyjmuje się także, że sąd powinien powiadomić więcej niż jedną osobę o tymczasowym aresztowaniu podejrzanego, jeżeli taka potrzeba wynika z okoliczności danej sprawy lub została w sposób racjonalny uzasadniona przez wnio- skodawcę (aresztanta)11.

Z powyższego wywodu wynika, że nie tylko administracja aresztu, ale również sąd wydający postanowienie o tymczasowym areszcie powinien powiadomić osoby naj- bliższe dla aresztanta o jego osadzeniu w areszcie śledczym. Taka konstrukcja ma na celu uspokojenie osób najbliższych w stosunku do tymczasowo aresztowanego w sy- tuacji braku z nim kontaktu, a jednocześnie umożliwić podjęcie kroków związanych z ustanowieniem obrońcy na rzecz podejrzanego (oskarżonego) przez inną osobę (w tym przypadku osobę najbliższą). Należy jednak zauważyć, że tymczasowo aresz- towany po przyjęciu do aresztu śledczego może nie skorzystać z uprawnienia, o któ- rym mowa w art. 211 § 2 k.k.w., gdyż norma określona w tym przepisie posiada ce- chy wyłącznie uprawnienia, a nie obowiązku tymczasowo aresztowanego. Dlatego też w przypadku bierności ze strony tymczasowo aresztowanego w tym zakresie nie moż- na wyprowadzać skutków o charakterze przymuszającym go do takiego zachowania. Brak kontaktu z rodziną lub brak takiej rodziny (najbliższych) nie może też być prze- szkodą w realizacji prawa podejrzanego (oskarżonego) do skorzystania przez niego z pomocy obrońcy i wyznaczenia mu w takiej sytuacji obrońcy z urzędu12.

Prawo do obrony

Wydaje się, że zasada prawa do obrony to w rzeczywistości zasada prawa proce- sowego, a w mniejszym znaczeniu prawa karnego wykonawczego. Wynika to m.in. z brzmienia art. 6 k.p.k., na którego podstawie „oskarżonemu przysługuje prawo do

———————

9Na przykład we wzorze przygotowanym przez Prokuraturę Regionalną w Poznaniu dotyczącym „Pouczenia podejrzanego o uprawnieniach i obowiązkach” ustalono, że zatrzymanemu w postę- powaniu karnym przysługuje uprawnienie „do zawiadomienia osoby najbliższej, jak również pra- codawcy, szkoły, uczelni, dowódcy oraz osoby zarządzającej przedsiębiorstwem zatrzymanego al- bo przedsiębiorstwem, za które jest on odpowiedzialny, o zatrzymaniu (art. 245 § 2, art. 261 § 1 i 3 k.p.k.)”. Z powyższego widać, że zastosowano tutaj wykładnię rozszerzającą w stosunku do tzw. słowniczka z k.k. i za osoby najbliższe uznano także podmioty niewymienione w tamtej usta- wie (pracodawca, uczelnia, szkoła, dowódca), www.poznan.pr.gov.pl/?m=prawa-i-obowiazki-

podejrzanego &ide=29 (dostęp: 7.05.2017).

10Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2017, poz. 1904).

11Zob. R. Stefański, Środki zapobiegawcze w nowym kodeksie postępowania karnego, Warszawa 1998, s. 77.

12Zob. K. Eichstaedt, Wykonanie postanowienia o zastosowaniu i przedłużeniu okresu tymczasowego aresztowania, „Prokuratura i Prawo” 2009, nr 4, s. 106–107.

przecież status strony, który został rozciągnięty także na jego udział w postępowaniu odwoławczym16.

Jednocześnie należy zwrócić uwagę na wcale niemały zestaw uprawnień proceso- wych osoby tymczasowo aresztowanej dotyczących tzw. obrony formalnej. Należy do nich zaliczyć prawo aresztanta do kontaktu z obrońcą, prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz jego wyboru, prawo do ustanowienia obrońcy z urzędu, prawo do ko- rzystania z pomocy pełnomocnika, prawo do porozumiewania się z obrońcą oraz przygotowania się do obrony. Prawo tymczasowo aresztowanego do obrony może być realizowane także poprzez zawiadomienie obrońcy i jego udział w posiedzeniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania oraz poprzez uprawnienia obrońcy wy- nikające z tajemnicy adwokackiej17.

Warto jeszcze zwrócić szczególną uwagę na aspekt praktyczny związany z pra- wem do obrony tymczasowo aresztowanych w zakresie realizacji ich prawa do ko- munikowania się z obrońcą i pełnomocnikiem. W 2010 i 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO) zarzucił Dyrektorowi Generalnemu SW praktyki ogra- niczające tego rodzaju kontakt, zwłaszcza w sytuacji odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary dyscyplinarnej osadzenia w celi izolacyjnej, a także odmowy kontaktu z obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem czy radcą prawnym, czy też z notariuszem. Rzecznikowi chodziło o przekonanie dyrektorów więzień, że ci nie mają możliwości odmówić zgody na takie widzenie, jeżeli obrońcy (szeroko rozumiani) okażą legitymację służbową, a widzenie będzie realizowane w pomiesz- czeniu przeznaczonym do dokonywania czynności procesowych w godzinach pracy administracji aresztu śledczego. Poza tym w korespondencji z RPO Dyrektor Gene- ralny SW słusznie przyznał, że sposób udzielania takich widzeń różni się zdecydo- wanie od widzeń udzielanych np. osobom najbliższym, gdyż oprócz tego, że miej- scem jest osobne pomieszczenie przeznaczone do czynności procesowych, to także nie są stosowane żadne ograniczenia czasowe. Pozostałe wątpliwości dotyczyły za- gadnień związanych z monitoringiem takich pomieszczeń oraz dokonywaniem przez funkcjonariuszy SW kontroli osobistej oraz bagażu obrońców wchodzących na tzw. teren ścisły aresztu. Takie zachowania według RPO mogłyby naruszać tajemnicę zawodową adwokacką, na co wcześniej zwracała uwagę Naczelna Rada Adwokacka (dalej: NRA), której znane były już przypadki wykorzystywania kamer przemysło- wych zainstalowanych w aresztach śledczych w sposób sprzeczny z obowiązujący- mi regulacjami prawnymi. Zaniepokojenie członków NRA wynikało także z faktu, że wcześniej policjanci nagrywali rozmowy adwokatów z ich klientami, potem wy- korzystywali je procesowo, a dodatkowo ujawniali w mediach18.

———————

16Zob. P. Nowak, Zasady porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem oraz tymczasowo areszto- wanego z obrońcą w Kodeksie postępowania karnego w aspekcie konstytucyjnym oraz prawno- -międzynarodowym, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2013, z. 1, s. 89.

17Zob. D. Tarnowska, Prawo tymczasowo aresztowanego oskarżonego do kontaktowania się ze swo- im obrońcą, „Prawo i Prokuratura” 2003, nr 12, s. 141.

18Zob. M. Kolendowska-Matejczuk, Konstytucyjne prawo do obrony w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2013, s. 34. Trzeba zauważyć, że spór pomiędzy SW a RPO w głównej mierze wynika stąd, że więziennictwo jest przekonane o właściwym realizowaniu przez siebie po- stanowień k.k.w. i przepisów regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczaso- wego aresztowania w zakresie realizacji uprawnień związanych z kontaktowaniem się aresztantów

Wykorzystywanie własnego ubrania przez tymczasowo aresztowanych widoczne jest szczególnie w sytuacjach związanych z ich uczestnictwem w widzeniach i z udziałem w rozprawach sądowych oraz w innych czynnościach procesowych re- alizowanych poza aresztem śledczym. Zwłaszcza w sądzie osoby te mają możliwość występowania bez stygmatyzacji „ubraniowej” związanej z pobytem w areszcie i nie- wyróżniania się spośród innych oskarżonych, co do których nie zastosowano tym- czasowego aresztowania. Z kolei powyższa zasada nie ma już zastosowania w sytu- acji nadania aresztantowi statusu osadzonego niebezpiecznego. Wówczas każde jego opuszczenie celi (widzenia, spacer, czynności procesowe itp.) powoduje konieczność wykorzystania przez niego nie własnej odzieży, ale więziennego uniformu w czerwo- nym lub pomarańczowym kolorze21.

Więcej, choć nieco innego typu, wątpliwości w kwestii odzieży może pojawić się wówczas, kiedy zostanie wykorzystana formuła „względów bezpieczeństwa lub sa- nitarnych”. Chociaż przepis wprost nie precyzuje, że chodzi tu o uprawnienie przy- sługujące dyrektorowi aresztu, z wykładni funkcjonalnej wydaje się oczywiste, że zaproponowana tu koncepcja ustawodawcy niepozbawiona jest cechy niedookreśle- nia tego akurat przepisu. Klauzule „bezpieczeństwa i względów sanitarnych” mogą być przecież nadużywane i wykorzystywane niezgodnie z wolą ustawodawcy przez organy stosujące taką normę prawną. In fine wprowadzenie obowiązku polegającego na konieczności korzystania przez aresztantów z więziennej odzieży (zamiast własnej) może być naruszeniem zasady takiego ich traktowania i pominięcia możliwości roz- strzygnięcia postępowania karnego polegającego na uniewinnieniu oskarżonego. Po- dobnie niejasne względy stały u podstaw wprowadzenia ograniczeń w korzystaniu z takiej odzieży z powodu zagrożenia sanitarnego. W rzeczywistości jednakowym za- grożeniem może być brudna i zanieczyszczona higienicznie odzież oraz bielizna – zarówno ta będąca własnością aresztanta, jak i pochodząca z więziennego magazynu. Dlatego wydaje się, że rygorystyczne podejście ustawodawcy w tym względzie nie ma żadnego uzasadnienia, a jedynie stanowi wyraz uznania władczej pozycji administracji aresztu wobec tymczasowo aresztowanych nakazującej wprost korzystanie z więzien- nych drelichów22.

Warto również w tym kontekście zwrócić uwagę na sprawowaną pod tym wzglę- dem funkcję kontrolną dyrektora aresztu, który w formie administracyjnego nakazu (zarządzenia) ustala ilość i rodzaj tych przedmiotów, które tymczasowo aresztowany może posiadać w celi mieszkalnej. Dlatego też zbędna (ale tylko w subiektywnej ocenie administracji aresztu) ilość własnej odzieży, bielizny i obuwia oraz jej asor- tyment niewynikający z realnych potrzeb aresztanta powodować powinny podjęcie decyzji dyrektora aresztu lub osoby przez niego uprawnionej o zdeponowaniu tych przedmiotów w magazynie lub przekazaniu najbliższym, np. podczas widzenia (o ile przedmioty te nie zostały zaliczone do kategorii dowodów procesowych w prowadzo- nym postępowaniu karnym). Decyzja dyrektora ograniczająca wykorzystanie własnej odzieży może mieć uzasadnienie także w sytuacji dotyczącej zbyt małej powierzchni celi mieszkalnej i braku możliwości przechowywania tam przedmiotów osobistych

———————

21Zob. S. Przybyliński, Więźniowie „niebezpieczni” – ukryty świat penitencjarny, Kraków 2012, s. 17.

22Zob. T. Szymanowski, Bezpieczeństwo w wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowe- go aresztowania w świetle przepisów prawa, [w:] Modernizowanie więziennictwa. V Kongres Peni- tencjarny, red. T. Bulenda, A. Rzepliński, Warszawa 2015, s. 75.

Prawo do korzystania z wyżywienia, środków leczniczych i higienicznych otrzymywanych spoza aresztu śledczego

Krajowy ustawodawca karno-wykonawczy zdecydował, że kwestie zapewnienia tymczasowo aresztowanym odpowiednich warunków socjalnych nie powinny w ża- den sposób obciążać ich samych, gdyż jest to obowiązek organów państwowych, które zdecydowały się na izolowanie tych osób wbrew ich woli, ale za to w interesie ochrony porządku publicznego. Dlatego postanowiono, że ich wyżywienie powinno odpowiadać określonym normom kalorycznym, wagowym i dietetycznym wspól- nym dla wszystkich osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych bez względu na status prawny tych osób. Stąd też w odpowiednich przepisach przyjęto jednolite zasady żywieniowe27. Wynika z nich przede wszystkim wartość dziennego wyżywienia określana kalorycznie (2600 kcal) w artykułach żywnościowych (zwiększona do 2800 kcal w przypadku osób, które nie ukończyły 18. roku życia). Poza tym szczegółowo określona została procentowa zawartość składników odżyw- czych w rozbiciu na białko, tłuszcze i węglowodany oraz wartość dzienna warzyw w posiłkach dostarczanych z kuchni więziennej28. Ponadto przepisy żywieniowe przewidują możliwość otrzymywania wyżywienia według odpowiednich norm i diet. Z tego powodu w żywieniu aresztantów przewidziano normę podstawową, dla młodocianych i dla zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych oraz dietę lekkostrawną i cukrzycową (chorzy na cukrzycę insulinozależną oprócz wyżywienia przewidzianego dla diety cukrzycowej otrzymują przy śniadaniu cukier w postaci stałej w ilości 6 g na dobę). Także w rozporządzeniu „żywieniowym” ustalony został ścisły wykaz produktów zabronionych przy sporządzaniu diety lekkostrawnej i cu- krzycowej. Jeszcze jedną formą udogodnień związanych z żywieniem chorych aresz- tantów może być lekarskie zalecenie w sprawie indywidualnego wyżywienia, określa- jące np. liczbę i godziny wydawania posiłków, kaloryczność dobową, procentową zawartość składników odżywczych, zabronione sposoby przyrządzania posiłków, listę produktów zabronionych. Kolejne uprawnienie związane bezpośrednio z wyżywie- niem dotyczy prawa domagania się dodatkowych napojów w sytuacji przebywania aresztanta w pomieszczeniu, w którym temperatura spowodowana warunkami atmos- ferycznymi przekracza 28°C29.

Jednocześnie ustawodawca zezwolił aresztantom na otrzymywanie z zasobów magazynowych aresztu środków leczniczych i higienicznych, a w wyjątkowych sy- tuacjach dopuścił uzyskanie tych środków spoza tego źródła. W przypadku środków leczniczych chodzi nie tylko o lekarstwa, ale także środki opatrunkowe, dezynfek- cyjne, protezy i sprzęt niezbędny do rehabilitacji. Natomiast pod pojęciem środków higienicznych umieszczono przedmioty niezbędne do codziennej higieny osobistej30.

———————

27Zob. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16 lutego 2016 r. w sprawie wyżywienia osadzo- nych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz.U. z 2016 r, poz. 302).

28Określenie „dostarczanych z kuchni więziennej” może dziś być nieprecyzyjne o tyle, że część za- kładów karnych i aresztów śledczych zrezygnowała z „gotowania u siebie” na rzecz posiłków do- starczanych do więzienia na zasadach cateringu.

29Zob. K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2015, s. 1057.

30Zob. J. Zagórski, Wykonywanie tymczasowych aresztowań w Polsce, „Państwo i Prawo” 2007, z. 10, s. 40.

odmowa zgody na widzenie. Chodzi tu o przesłanki wykorzystania widzenia w celu bezprawnego utrudnienia postępowania karnego, do popełnienia przestępstwa, w szczególności podżegania do niego. Zarządzenie o odmowie wyrażenia zgody można „zażalić” do sądu lub prokuratora nadrzędnego i takie uprawnienie dotyczy tymczasowo aresztowanego oraz osoby ubiegającej się o widzenie. Jednak w sytu- acji, gdy zaskarżone zarządzenie o odmowie wyrażenia zgody na widzenie zostanie utrzymane w mocy, ustawodawca przewidział, że wniesienie zażalenia na zarządze- nie o odmowie wyrażenia zgody na widzenie tymczasowo aresztowanego z tą samą osobą wydane w ciągu trzech miesięcy od wydania utrzymanego w mocy zarządze- nia jest niedopuszczalne. Poza tym w art. 217 § 1 d oraz § 1e k.k.w. określono spe- cjalne zasady odbywania widzeń z osobami małoletnimi (pojęcie cywilistyczne do- tyczące osób poniżej 18. roku życia). Wówczas zgoda na widzenie uzależniona jest od złożenia wniosku przedstawiciela ustawowego. Natomiast w sytuacji osób poniżej

15.roku życia do odbywania widzeń potrzebna jest obecność pozostającego na wolno-

ści przedstawiciela ustawowego lub pełnoletniej osoby najbliższej, ewentualnie wi- dzenie takie może odbywać się pod opieką wyznaczonego przedstawiciela SW32.

Jako zasadę przyjęto udzielać widzeń pod nadzorem funkcjonariusza więzienne- go w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt (poprzez siatkę, szybę, domo- fon). Wówczas możliwe jest także spożywanie przez aresztanta posiłków i napojów zakupionych w miejscowej kantynie. Z kolei organ dysponujący może w zarządze- niu o udzieleniu widzenia określić inny sposób, tzn. umożliwiający bezpośredni wzajemny kontakt odwiedzanego i odwiedzających, jednak na żądanie osoby odwie- dzającej widzenie może być udzielane w sposób tradycyjny, czyli bez bezpośredniego kontaktu. Poza tym w przypadku tymczasowo aresztowanych stwarzających po- ważne zagrożenie dla porządku i bezpieczeństwa administracja więzienna ma obowiązek powiadomienia organu dysponującego o zagrożeniu dla osoby odwie- dzającej i że konieczne jest udzielanie widzenia w sposób uniemożliwiający bezpo- średni kontakt z tymczasowo aresztowanym (art. 217 § 5 k.k.w.). Z kolei w art. 217 § 6 k.k.w. ustawodawca przewidział jeszcze jedną możliwość ingerencji organu dysponującego w zakresie kontaktów aresztantów ze światem spoza aresztu i ta do- tyczy kontaktów z duchownymi świadczącymi posługi religijne na terenie aresztu. Wówczas organ dysponujący może zdecydować o ograniczeniu takiego kontaktu lub określić jego sposób (np. w formie uniemożliwiającej bezpośredni kontakt). Wydaje się jednak, że takie ograniczenia muszą pozostawać w sprzeczności z ak-

sjologią ochrony praw człowieka, określoną zwłaszcza w art. 8 i 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka33.

Tymczasowo aresztowanym umożliwiono także prawo do otrzymania paczki żywnościowej. Należy jednak zaznaczyć, że tego typu uprawnienie nie zostało za- gwarantowane na podstawie ustawy (k.k.w.), ale wynika z postanowienia zawartego w § 23 pkt 1 regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania. Jako zasadę (choć przewidującą odstępstwa) przyjęto, że prawo do otrzymania paczki przysługuje

———————

32Zob. M. Kuć, M. Gałązka, Prawo karne wykonawcze…, s. 210.

33Zob. M. A. Nowicki, Wokół konwencji europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2009, s. 78–80.

dysponującego. W sytuacji pozostawania tymczasowo aresztowanego do dyspozycji kilku organów (np. sądów różnych instancji lub prokuratur) potrzebna jest zgoda każdego z nich, chyba że zarządzą one inaczej. Nie oznacza to wcale, że organy zo- bowiązane są wyłącznie do wydawania decyzji zgodnych z żądaniem aresztantów. Przewidziano także formułę negatywnego załatwiania takich wniosków, biorąc pod uwagę przede wszystkim uszanowanie dobra śledztwa. Negatywna przesłanka to także uzasadniona obawa, że zgoda na korzystanie z aparatu telefonicznego może być wykorzystana w celu bezprawnego utrudniania prowadzenia postępowania kar- nego lub wręcz do popełnienia przestępstwa. W szczególności może także chodzić o podżeganie do popełnienia czynu zabronionego. Zdecydowanie okolicznością sta- nowiącą podstawę do odmowy w takiej sytuacji może być bez wątpienia sytuacja, gdy podstawą do stosowania tymczasowego aresztu będzie nakłanianie do składania fałszywych zeznań albo utrudnianie śledztwa w inny bezprawny sposób37.

Poza tym tymczasowo aresztowanym umożliwiono złożenie zażalenia na odmo- wę skorzystania z takiego kontaktu z obrońcą. Organem właściwym jest tu sąd, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, a w przypadku zarządzeń wy- danych w tym przedmiocie przez prokuratora zażalenie rozpoznaje prokurator nad- rzędny. Natomiast jest rzeczą oczywistą, że ustawodawca wyłączył możliwość innej formy kontaktu z obrońcą z wykorzystaniem technik łączności przewodowej lub bez- przewodowej (np. poprzez wiadomości SMS, e-mail, komunikatory społecznościowe).

Warto również zwrócić uwagę na stan prawny i faktyczny związany z telefonicz- nym kontaktowaniem się tymczasowo aresztowanych przed omawianą nowelą Ko- deksu. Trzeba przy tym się odnieść do roli RPO sygnalizującego od 2008 r. problem utrudnień ze strony SW w utrzymywaniu kontaktów aresztantów ze swoimi obrońca- mi po to, żeby lepiej zrozumieć intencje ustawodawcy nowelizującego k.k.w. w takim właśnie kierunku. Owo zaangażowanie RPO w powyższej sprawie związane było z wykonywaniem przezeń funkcji Krajowego Mechanizmu Prewencji i z wnio- skami z wizytacji prowadzonych w aresztach, na których podstawie uznano, że SW niewłaściwie interpretuje treść art. 217c k.k.w., gdyż istniejący wówczas stan prawny w sposób bezdyskusyjny dawał prawo tymczasowo aresztowanym do kontaktów tele- fonicznych z obrońcami. Pracownicy Biura RPO wskazywali, że zakaz korzystania przez osoby tymczasowo aresztowane z aparatów telefonicznych oraz innych środków łączności przewodowej i bezprzewodowej nie może obejmować kontaktów z obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem albo radcą prawnym. Powoływano się tu na unormowanie z art. 215 § 1 k.k.w. dotyczące prawa porozumiewania się z obrońcą podczas nieobecności innych osób. Prawnicy zatrudnieni w więziennictwie polemi- zowali z taką tezą, zwracając uwagę na to, że gdyby ustawodawca chciał takiego roz- wiązania, to wskazałby na to w sposób wyraźny. Poza tym użyto innej argumentacji: że organy SW to organy postępowania wykonawczego i nie mogą spełniać oczekiwań formułowanych li tylko poprzez rekomendacje Krajowego Mechanizmu Prewencji. W związku z takim stanowiskiem dyrektora generalnego SW RPO zwrócił się do Try- bunału Konstytucyjnego (dalej: TK) o stwierdzenie niezgodności art. 217c k.k.w. z ustawą zasadniczą. I choć od złożenia przedmiotowego wniosku (15 listopada

———————

37Zob. J. Wierzbicki, Telefony dla tymczasowo aresztowanych?, „Forum Penitencjarne” 2014, nr 8, s. 16.

powinności. Przede wszystkim chodzi o poddanie się czynnościom związanym z przyjęciem do aresztu i rozmieszczeniem w celach mieszkalnych. Poza tym obo- wiązkiem, aresztanci powinni się poddać regułom regulaminowym wynikającym z organizacji przyjmowania korespondencji i udzielania widzeń, a także czynno- ściom związanym z leczeniem, kąpielą, zabiegami sanitarnymi, zakupami w aresz- cie, spacerami, posiłkami, apelami, zakazem palenia wyrobów tytoniowych, zasa- dami poruszania i niekontaktowania się z innymi, deponowaniem w magazynie aresztu przedmiotów wartościowych, spotkaniami o charakterze religijnym40.

Podobne obowiązki zostały określone w porządkach wewnętrznych aresztów śled- czych, w których doprecyzowano poszczególne zakresy obowiązki aresztantów. Te dotyczą np. obowiązków związanych z przeprowadzaniem apelu, pory przeznaczonej na sen i odpoczynek czy zajęcia sportowe i kulturalne, porządku związanego z widze- niami, zakupami w kantynie, udziałem w nabożeństwach religijnych, kontaktowaniem się z osobami spoza aresztu, składaniem skarg i próśb. Generalnie obowiązkiem aresz- tantów jest przestrzeganie tych zasad, które z założenia powinny spełniać także funk- cje zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, utrzymania porządku, bezpieczeństwa i dyscypliny oraz zapewnić właściwe warunki bytowe, sanitarne i zdrowotne41.

Obowiązek wykonywania prac porządkowych w obrębie aresztu śledczego

W art. 218 § 1 k.k.w. zawarto dość ogólną normę dotyczącą tego, że „tymczasowo aresztowany ma obowiązek wykonywania prac porządkowych w obrębie aresztu śledczego”. Tak sformułowany przepis wymaga komentarza, gdyż brakuje tu zdefi- niowania podstawowych pojęć. Według K. Postulskiego „za prace porządkowe (art. 218 § 1 zdanie pierwsze k.k.w.) wykonywane w obrębie aresztu śledczego, w wymiarze nieprzekraczającym 90 godzin miesięcznie wynagrodzenie tymczasowo aresztowanemu nie przysługuje (art. 123a § 1 w zw. z art. 209 k.k.w.)”42. Jednak au- tor ten nie dokonał wyjaśnienia tego, co wydaje się być najbardziej istotne w oma- wianej materii, czyli rozumienia terminu „prace porządkowe”. Zresztą brakuje także legalnej definicji „prac porządkowych” wykonywanych w areszcie śledczym lub za- kładzie karnym. Dlatego też należy przyjąć, że takimi pracami mogą być czynności wykonywane przez aresztantów (tak samo skazanych) na rzecz utrzymania porząd- ku, higieny i czystości obiektów wchodzących w skład aresztu (zakładu). W prakty- ce chodzi np. o sprzątanie cel, korytarzy, pomieszczeń, z których korzystają aresz- tanci, wynoszenie nieczystości, odśnieżanie, grabienie liści, strzyżenie trawników. Takie rozwiązania przyjęte zostały w aresztach śledczych, gdyż do utrzymania czy- stości nie zatrudnia się tam zewnętrznych firm zajmujących się sprzątaniem. Nie

———————

40Zob. P. Pałaszewski, Przyjęcie tymczasowo aresztowanych do aresztu śledczego, „Nowa Kodyfika- cja Prawa Karnego”, t. XXV, AUW nr 3165, Wrocław 2009, s. 228.

41Zob. S. Pich, E. Żywucka-Kozłowska, Wykonywanie tymczasowego aresztowania – aspekty peni- tencjarnej procedury resocjalizacyjnej, [w:] Pomoc postpenitencjarna w kontekście strategii dzia- łań resocjalizacyjnych, red. B. Skafiruk, Kraków 2007, s. 76.

42Zob. K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy…, s. 1077.

wykonywaniem prac o charakterze porządkowym może być wystarczającym argu- mentem dla przeciwników nadmiernych restrykcji stosowanych wobec tych osób. Nie zmienia to jednak faktu, że istnieje konieczność przeprowadzania bieżącej kontroli sposobu realizacji tych uprawnień i obowiązków ze strony sądu i prokuratury, a także innych organów państwowych i międzynarodowych.

Bibliografia

Bogunia L., Kluczowe zagadnienia wykonywania tymczasowego aresztowania, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, t. XVIII, Wrocław 2005.

Bulenda T., Hołda Z., Rzepliński A., Prawa człowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, „Archiwum Kryminolo- gii” 1992, t. XVIII.

Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 1999. Eichstaedt K., Wykonanie postanowienia o zastosowaniu i przedłużeniu okresu tymcza-

sowego aresztowania, „Prokuratura i Prawo” 2009, nr 4.

Horna O., Bezpieczeństwo jednostek penitencjarnych a zadania dla personelu, [w:] Mi- sja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań spo- łecznych, red. W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak, Poznań – Gdańsk – Warszawa 2008.

Kalisz T., Wybrane problemy związane z wykonywaniem tymczasowego aresztowania: status prawny osoby tymczasowo aresztowanej, [w:] Problemy penologii i praw czło- wieka na początku XXI stulecia: Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy, red. B. Stańdo-Kawecka, K. Krajewski, Warszawa 2011.

Kolendowska-Matejczuk M., Konstytucyjne prawo do obrony w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2013.

Kosonoga J., Podstawy stosowania środków zapobiegawczych, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 10.

Kowaluk K., Dodatkowy sposób realizacji paczek z żywnością dla osadzonych, „Forum Penitencjarne” 2012, nr 2.

Kuć M., Gałązka M., Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2009.

Łupińska A., Krzysztof Olkowicz zastępcą RPO, „Forum Penitencjarne” 2015, nr 10. Nowak P., Zasady porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem oraz tymczasowo

aresztowanego z obrońcą w Kodeksie postępowania karnego w aspekcie konstytucyj- nym oraz prawnomiędzynarodowym, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penal- nych” 2013, z. 1.

Nowicki M.A., Wokół konwencji europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2009.

Pałaszewski P., Przyjęcie tymczasowo aresztowanych do aresztu śledczego, „Nowa Ko- dyfikacja Prawa Karnego” 2009, t. XXV, AUW nr 3165.

Pich S., Żywucka-Kozłowska E., Wykonywanie tymczasowego aresztowania – aspekty penitencjarnej procedury resocjalizacyjnej, [w:] Pomoc postpenitencjarna w kontek- ście strategii działań resocjalizacyjnych, red. B. Skafiruk, Kraków 2007.

Płachta M., Prawnomiędzynarodowe i konstytucyjne podstawy ochrony praw oskarżone- go w procesie karnym, „Gdańskie Studia Prawnicze” 1999, t. IV.

Summary

The catalogue of rights and obligations of people detained in custody takes into ac- count the constitutional prohibition against violating human dignity. The Executive Pe- nal Code provides for the right of a person detained in custody to notify his/her place of residence, the right of defence, the right to use food, medical and hygienic resources re- ceived from outside of the pre-trial detention centre and the right to employment. On the other hand, the basic duties of detainees include the observance of the detention centre’s rules and regulations as well as cleaning duties within the detention centre. However, the exercise of these powers and the enforcement of obligations are difficult, thus limiting civil liberties.