04_brylew

S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 3	ss. 47–64	ROK 2018


ISSN 2543–7321		Przyjęto:	25.10.2017
© Instytut Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Pomorska w Słupsku		Zaakceptowano:	12.01.2018

Oryginalna praca badawcza

Marek Brylew

Akademia Pomorska Słupsk marek.brylew@apsl.edu.pl

KURDOWIE – NARÓD PODZIELONY POMIĘDZY CZWORO

KURDS – A NATION DIVIDED INTO FOUR

Zarys treści: W dniu 25 września 2017 roku na terenie Regionu Kurdystanu oraz tak zwa- nych obszarach spornych zostało przeprowadzone referendum, w którym Kurdowie z Ira- ku mieli się wypowiedzieć w sprawie niepodległości. Zgodnie z Konstytucją Iraku Kurdy- stan iracki stanowi autonomiczny region w ramach federacji. Działania rządu Regionu Kurdystanu uznane zostały przez rząd Iraku za nielegalne i pozbawione podstaw praw- nych. Także rządy pozostałych państw, na których obszarze zamieszkują Kurdowie, sta- nowczo sprzeciwiły się ich separatystycznym działaniom i zagroziły w przypadku pod- trzymania decyzji surowymi konsekwencjami, nie wykluczając użycia sił zbrojnych. Osa- motnieni w działaniach, pozbawieni wsparcia Stanów Zjednoczonych oraz innych mo- carstw angażujących się w sprawy Bliskiego Wschodu, pod naciskiem irackich sił federal- nych, Kurdowie zostali zmuszeni do opuszczenia Kirkuku.

Słowa kluczowe: Haider al-Abadi, Irak, Kirkuk, Masud Barzani, Nouri al-Maliki, peszmergowie, referendum, Region Kurdystanu, pola naftowe

Key words: Haider al-Abadi, Iraq, Kirkuk, Masoud Barzani, Nouri al-Maliki, Peschmer- ga, referendum, Kurdistan Region, oil fields

Wprowadzenie

Ustrój terytorialny Iraku określony został w wyniku referendum w przyjętej w dniu

15 października 2005 roku Konstytucji. Ostateczne uzgodnienie treści irackiej usta- wy zasadniczej było wynikiem długotrwałych negocjacji, które de facto toczyły się pomiędzy Kurdami a szyitami, przy współudziale Amerykanów i z ograniczonym wpływem na jej końcowe brzmienie sunnitów. Przyjęta w konstytucji federacyjna forma państwa miała zapobiec ewentualnym problemom, związanym zarówno z wieloetnicznym charakterem państwa i nieuregulowaną kwestią terytoriów „spor-

48	Marek Brylew

nych”, podziałami religijnymi, jak i równym dostępem do dochodów pochodzących ze sprzedaży ropy naftowej.

Uznanie Regionu Kurdystanu za region federalny, będący autonomiczną jednostką w ramach Republiki Iraku, wraz z jego władzami, zawarte zostało w treści art. 117 Konstytucji Iraku1. W art. 4 ust. 1 autorzy irackiej ustawy zasadniczej wymienili ję- zyk kurdyjski jako drugi, obok arabskiego, oficjalny język w Iraku. Oznaczało to, że we wszystkich instytucjach państwa oraz oficjalnych dokumentach język kurdyjski traktowany jest na równi z arabskim. Warto pokreślić, że w tej dziedzinie twórcy konstytucji poszli dalej, bowiem dopuścili oni także uznanie za urzędowe języków syryjskiego lub turkmeńskiego – w jednostkach podziału administracyjnego, w któ- rych te grupy językowe stanowią większość.

Te oraz inne rozwiązania wprowadzone przez ustawę zasadniczą, których celem z jednej strony było nadanie szerokiej autonomii prowincjom oraz regionom, a z dru- giej utrzymanie jedności Iraku, przynajmniej na jakiś czas miały wyciszyć emocje i spory wewnętrzne, które groziły rozpadem państwa wyzwolonego spod reżimu Saddama Husajna.

Bez wątpienia dla narodu kurdyjskiego ostateczne uregulowanie autonomicznego statusu w ramach Republiki Iraku było zwieńczeniem ich walki o uznanie prawa do samostanowienia. Kurdowie wybrali własny parlament, rząd i prezydenta oraz otrzy- mali prawo do utrzymywania własnych sił zbrojnych. W kurdyjskich miastach wywie- szono narodowe flagi oraz odegrano hymn państwowy.

W istocie to jakże historyczne wydarzenie tylko na krótko powstrzymało niepodle- głościowe aspiracje Kurdów. Wkrótce okazało się, że pozostawione bez rozstrzygnięć kwestie doprowadziły do radykalizacji stanowisk zarówno po stronie rządu irackiego, któremu przewodził wówczas zwolennik centralizacji kraju Nouri al-Maliki, jak i kurdyjskiego, z prezydentem Masudem Barzanim na czele. Spór o terytoria, któ- rych centralny punkt stanowi Kirkuk, oraz o kontrolę złóż ropy naftowej rozgorzał na nowo.

Kurdowie na Bliskim Wschodzie

Historia walki Kurdów o niepodległość sięga jeszcze XIX wieku, kiedy to wraz z zachodzącymi zmianami społecznymi oraz gospodarczymi następował stopniowy rozwój ich świadomości narodowej. Bogaty w zasoby region Bliskiego Wschodu stał się obszarem rywalizacji i ekspansji mocarstw europejskich. Zarówno Arabo- wie, jak i Kurdowie w kształtującym się na Bliskim Wschodzie układzie sił dostrze- gli swoją szansę na wyzwolenie się spod dominacji osmańskiej.

Nadzieja na niepodległość pojawiła się wkrótce po zakończeniu I wojny świato- wej. Traktat w Sèvres, zawarty w 1920 roku pomiędzy zwycięskimi państwami Enten- ty a rozpadającym się Imperium Osmańskim, w art. 62, 63, 64 przewidywał utworze- nie autonomii dla Kurdów i w przyszłości państwa, które graniczyłoby z Turcją, Ar-

———————

1Konstytucja Iraku z 2005 r., Iraqi Embassy to Poland-Warsaw, http://mofamission.gov.iq/en/Poland Wa& subcat=471 (dostęp: 10.10.2017).

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	49

menią, Persją, Mezopotamią, Syrią2. Jednakże Kurdowie po zakończeniu I wojny światowej krótko cieszyli się perspektywą utworzenia własnego państwa z kurdyj- skich regionów Turcji oraz Iraku. Sprzeciw nacjonalistów tureckich pod przewod- nictwem Mustafy Kemala oraz zwycięska wojna Turcji z Grecją doprowadziły do rewizji tych postanowień. Zawarty w Lozannie w lipcu 1923 roku traktat pokojowy pomiędzy Francją, Wielką Brytanią, które wówczas realizowały własne interesy na Bliskim Wschodzie, a Turcją nie uwzględniał już państwowości kurdyjskiej czy or- miańskiej3. Kurdowie, podzieleni granicami kilku państw, w Turcji zostali poddani represjom i kolonizacji. Kolejne powstania były krwawo tłumione, a ich przywódcy karani śmiercią.

Natomiast kwestia Kurdów na obszarach Mezopotamii w głównej mierze zależała od samych Brytyjczyków, którzy nie zamierzali rezygnować z kontroli nad ropono- śnymi obszarami. Zainteresowani kontrolą wilajetu Mosulu, do którego prawa rościli sobie kemaliści, ostatecznie w wyniku arbitrażu Ligi Narodów utrzymali nad tym obszarem kontrolę. Także na obszarze kontrolowanym przez Wielką Brytanię prze- jawy niepodległościowych wystąpień Kurdów spotykały się ze zdecydowanym sprzeciwem4. Próba przejęcia kontroli nad złożami ropy w Kirkuku przez Mahmuda Barzindżi, gubernatora Sulajmanijji, a następnie samozwańczego króla, ostatecznie zakończyła się jego klęską i wkroczeniem do miasta wojsk brytyjskich. Definityw- nie los Kurdów w Iraku został przypieczętowany zawartym pomiędzy Wielką Bry- tanią a Bagdadem układem, który przewidywał zakończenie mandatu Brytyjczyków.

Wraz z uzyskaną w 1932 roku niepodległością także Irak skutecznie powstrzy- mywał niepodległościowe aspiracje Kurdów, tłumiąc wszelkie zrywy niepodległo- ściowe. Warto jednak podkreślić, że sytuacja Kurdów w Iraku była zdecydowanie lepsza niż w sąsiedniej Turcji.

O niepodległe państwo kurdyjskie walczyli także Kurdowie mieszkający na tery- trium Iranu. Ich sprzeciw wobec władzy irańskiej oraz kolejne bunty po I wojnie światowej zakończyły się pozbawieniem społeczności kurdyjskiej praw narodo- wych. Dopiero wybuch II wojny światowej i wkroczenie wojsk radzieckich do Iranu ponownie przywróciły im nadzieję na niepodległość. Kurdowie w dniu 22 stycznia 1946 roku na zamieszkanym północno-zachodnim obszarze Iranu ogłosili powstanie Kurdyjskiego Rządu Narodowego, a następnie Republiki Machabadzkiej5. Jednakże niespodziewane podpisanie traktatu o współpracy i wzajemnej przyjaźni pomiędzy Iranem i ZSRR, a następnie wycofanie Armii Radzieckiej z kurdyjskich ziem zakoń- czyły niepodległość Kurdystanu6. Władze Iranu, uzbrojone przez aliantów, krwawo rozprawiły się z separatystami i odebrały Kurdom nadzieję na niepodległość. Warto jednak podkreślić, że wprowadzone przez Iran surowe represje z czasem uległy zła- godzeniu.

———————

2The Treaty of Peace Between The Allied and associated Powers and Turkey signed at Sevres, Au- gust 10, 1920, WWI, https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Section_I,_Articles_1_-_260 (dostęp:

12.10.2017).

3H.A. Jamsheer, Współczesna historia Iraku, Warszawa 2007, s. 69.

4 F. Jomma, Kurdowie i Kurdystan, Gdańsk 2001, s. 69. 5 M. Giedź, Węzeł kurdyjski, Warszawa 2002, s. 17.

6 Tamże, s. 17.

50	Marek Brylew

Problem niepodległości Kurdów związany jest także z Syrią, w której granicach znalazły się po I wojnie światowej zajmowane przez nich ziemie. Oprócz Kurdów obszary te zamieszkiwali także Ormianie, Turkmeni oraz Czerkiesi. Etniczne anta- gonizmy, wykorzystywane przez Francuzów do prowadzenia własnej polityki wobec kontrolowanego regionu, raczej nie sprzyjały niepodległościowym zrywom. Stąd też problem Kurdów w Syrii pojawił się stosunkowo późno, bo w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Wówczas to założona w 1957 roku Demokratyczna Kurdyjska Partia Syrii upomniała się o przyznanie swobód narodowych i pomoc dla zacofa- nych obszarów kurdyjskich7. Władze Syrii na apel Kurdów odpowiedziały maso- wymi aresztowaniami oraz represjami, które zakończyły się arabizacją terenów za- mieszkanych przez ten naród wzdłuż granicy Syrii z Turcją i planem utworzenia „arabskiego pasa”8.

Do złagodzenia represyjnej polityki reżimu syryjskiego wobec Kurdów dopro- wadził w 1976 roku Hafiz al-Asad. Jedną z przyczyn były zmiany programowe ogłoszone przez kurdyjskich działaczy politycznych oraz obawy al-Asada przed ro- snącymi w siłę ruchami islamskimi dążącymi do przejęcia władzy9. Pomimo tych pozytywnych symptomów dalej identyfikowano liczącą blisko 1,7 mln osób spo- łeczność Kurdów (10% mieszkańców Syrii) jako Arabów syryjskich lub nie uzna- wano ich etnicznej tożsamości i zakazywano używania narodowego języka.

Z pewnością na relacje pomiędzy ówczesnymi władzami Syrii a Kurdami wpły- nęła obecność na terenie Syrii Partii Pracujących Kurdystanu (Partiya Karkerên Kurdistan – PKK), której założycielem był Abdullah Öcalan10. Opozycyjna wobec tureckich władz i uznana za terrorystyczną organizacja PKK była częścią polityki prowadzonej przez Damaszek wobec Ankary. Sąsiadujące ze sobą państwa należały do wzajemnie zwalczających się bloków polityczno-militarnych i toczyły spory te- rytorialne o zaanektowane przez Turcję w 1939 roku Aleksandrettę i Antiochię w prowincji Hatay. Kurdowie z PKK, którzy na terenie Syrii posiadali swoje bazy, systematycznie dokonywali ataków na oddziały tureckie11.

Nadzieje na autonomię Kurdowie z północnych obszarów Syrii wiązali z przeję- ciem urzędu prezydenta Syrii przez Baszara al-Asada, który wydawał się im o wiele bardziej postępowy niż jego ojciec. Jednakże obawy wysokich rangą oficerów

———————

7F. Jomma, Kurdowie i Kurdystan…, s. 89.

8Była to część polityki arabizacji terenów północnych oraz oddzielenia Kurdów zamieszkujących północne obszary Syrii od Kurdów w Iraku oraz Turcji. Utworzenie pasa miało obejmować obszar rozciągający się na długości 280 km i szerokości 15 km. (Fuad Jomma podaje, że miał to być pas o długości 375 km i szerokości 10–15 km). W 1976 roku rząd w Damaszku zawiesił projekt, jed- nakże wysiedlonym do tego czasu Kurdom nigdy nie zwrócono ich ziemi. Group Denial. Repres- sion of Kurdish Political and Cultural Rights in Syria, Human Rights Watch 2009, www.genocidewatch.org/images/Syria_09_11_26_Group_Denial_Repression_of_Kurdish_Political _and_Cultural_Rights_in_Syria.pdf, s. 10 (dostęp: 15.04.2014).

9F. Jomma, Kurdowie i Kurdystan…, s. 90.

10Partia Pracujących Kurdystanu została założona 27 listopada 1978 roku. Na czele dwunastooso- bowej grupy stanął student politologii Uniwersytetu w Ankarze, Kurd Abdullah Öcalan.

11Akcje te spotykały się z ostrą reakcją władz w Ankarze, które w wyniku militarnych działań oraz re- presyjnej polityki zmusiły do ucieczki lub przesiedleń blisko 2,3 mln Kurdów oraz zniszczyły ok. 2,3 tys. wiosek. W.L. Cleveland, A history of the modern Middle East, Boulder, CO 2009, s. 530.

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	51

i członków partii Baas przed syryjską pierestrojką, która mogłaby doprowadzić do upadku reżimu, okazały się na tyle silne, że w lutym 2001 roku służba bezpieczeń- stwa aresztowała najważniejszych dysydentów i położyła kres wszelkim ruchom re- formatorskim. W 2002 roku kurdyjska partia Yekiti złożyła postulat zniesienia wszelkich barier ograniczających posługiwanie się językiem kurdyjskim, zgody na kultywowanie tradycji oraz uznania ich narodowości12. W konsekwencji aresztowa- nia i prześladowania dotknęły także działaczy innych partii kurdyjskich.

Już sama krótka historia opisująca trudną drogę narodu kurdyjskiego do uznania na arenie międzynarodowej pokazuje, jak bardzo skomplikowanym zagadnieniem jest utworzenie niepodległego państwa Kurdów w strategicznie ważnym regionie. Bez wątpienia spełnienie kurdyjskich marzeń o własnym państwie na mapie Bliskiego Wschodu zburzyłoby międzynarodowy porządek ustalony układem Sykes–Picot z 1916 roku, a następnie utrwalony Traktatem z Lozanny z 1923 roku. Na taki rozwój wydarzeń nie są przygotowane ani państwa regionu Bliskiego Wschodu, ani też nie- chętne wobec zmian ustalonego ładu międzynarodowego mocarstwa, ze Stanami Zjednoczonymi i Rosją na czele.

Nowe wyzwania

Kwestia kurdyjskiej niepodległości przez lata ulegała różnym wahaniom, które by- ły uwarunkowane zmianami politycznymi zachodzącymi na Bliskim Wschodzie oraz na świecie. Po raz kolejny okoliczności sprzyjające podniesieniu kwestii niepodległo- ści zarówno przez Kurdów z Syrii, jak i Iraku stworzyło Islamskie Państwo Iraku i Lewantu, którego terrorystyczna działalność zdecydowanie osłabiła rządy wymie- nionych państw.

W Syrii trwająca wojna domowa umożliwiła Kurdom przejęcie kontroli nad za- mieszkanymi przez siebie obszarami i ustanowienie na nich własnej administracji. Ten niewątpliwie sprzyjający im rozwój wydarzeń rozbudził niepodległościowe ape- tyty i otworzył przed nimi wizję utworzenia co najmniej autonomicznego regionu. Natomiast w Iraku Islamskie Państwo Iraku i Lewantu obnażyło słabość władz, któ- re zajęte sporami i walkami politycznymi podsycały konflikty etniczne i religijne. Prawie bez walki oddano terrorystycznej organizacji władzę nad blisko jedną trzecią terytorium kraju wraz z kluczowym dla gospodarki Mosulem, przejętym w czerwcu 2014 roku.

W tym czasie także peszmergowie z Regionu Kurdystanu przejęli kontrolę nad roponośnym Kirkukiem, który iracka armia opuściła w pośpiechu. Kurdowie wyko- rzystali okazję i wypełnili pozostawioną przez władze federalne próżnię bezpieczeń- stwa. Oficjalnym celem rządu kurdyjskiego była ochrona mieszkańców, w tym za- mieszkałych na terenie Kirkuku Kurdów, o którą wystąpiła z prośbą Rada Prowincji Kirkuku. Natomiast nieoficjalnie zajęcie Kirkuku miało na celu przyłączenie spor- nego terytorium do Kurdystanu i ostateczne uregulowanie jego przynależności. Przyjęte przez rząd Kurdystanu rozwiązanie z pewnością obniżyło poziom zaufania

———————

12Group Denial. Repression…, s. 14.

52Marek Brylew

pomiędzy Bagdadem a Irbilem. Kurdom zarzucano, że celem ich działania nie była walka o Irak, a jedynie o jego część13. Dopiero w lipcu 2017 roku po mobilizacji po- łączonych sił: irackiej armii, kurdyjskich peszmergów, Sił Mobilizacji Ludowej (Hashd al-Shaabi) oraz Iranu i libańskiego Hezbollahu, drugie co do wielkości mia- sto Iraku Mosul zostało odbite z rąk terrorystów.

W północnym Iraku nie ucichły jeszcze echa walk o Mosul, a kraj ten stanął przed kolejnym wyzwaniem. Władze irackiego Regionu Kurdystanu ogłosiły oficjalnie, że w dniu 25 września 2017 roku odbędzie się referendum w sprawie niepodległości Kurdystanu. Tę niezwykle istotną informację prezydent Kurdystanu Masud Barzani ogłosił w dniu 7 czerwca 2017 roku w Salah ad-Din na spotkaniu z przedstawicielami partii i organizacji politycznych14. Poinformowano ponadto, że oprócz Regionu Kur- dystanu referendum zostanie przeprowadzone na terenach spornych: bogatym w ropę naftową Kirkuku, Sindżarze, Makhmourze oraz Chanakinie.

To właśnie przynależność tych obszarów, pomimo nałożonego na władze w Bagdadzie w treści art. 140 Konstytucji obowiązku rozstrzygnięcia tej kwestii do 2007 roku, wciąż nie została uregulowana pomiędzy rządami federalnym i regional- nym15. Roponośny Kirkuk w zasadzie od włączenia wilajetu Mosulu do Królestwa Iraku stanowił przedmiot sporu. Dla Kurdów to historyczna stolica, którą określa się mianem „Kurdyjskiej Jerozolimy”. Terytorialne roszczenia Kurdów ostatecznie za- kończyły się przeprowadzoną przez Saddama Husajna arabizacją, w której wyniku setki tysięcy Kurdów zostały przesiedlone lub najzwyczajniej wypędzone z zamiesz- kanych terenów. Dopiero po obaleniu Saddama Husajna w 2003 roku nastąpił proces kurdyzacji Kirkuku i wielkiego powrotu na odzyskane ziemie, co także wzbudziło wiele kontrowersji.

Władze Regionu Kurdystanu, który składa się z czterech prowincji: Irbil, Sulaj- manijja, Dahuk i Halabdża, formalnie przejęły odpowiedzialność za bezpieczeństwo od sił wielonarodowych w maju 2007 roku. Powierzchnia, jaką zajmują łącznie te prowincje, jest czterokrotnie większa niż Libanu. Liczba mieszkańców, według da- nych opublikowanych przez rząd Regionu Kurdystanu, to około 5,2 mln osób i wciąż rośnie16. Oprócz Kurdów teren ten zamieszkują jeszcze: Asyryjczycy, Chal- dejczycy, Turkmeni i Ormianie oraz Arabowie. Natomiast w samym Iraku Kurdowie stanowią około 17–20 procent mieszkańców. Łączną liczbę Kurdów na Bliskim Wschodzie szacuje się na około 30–40 milionów i należą oni do największej grupy etnicznej nieposiadającej własnego państwa.

———————

13T. Goudsouzian, L. Fatah, Analysis: The Kurds take Kirkuk, now what?, 16.06.2014, www.aljazeera.com/news/middleeast/2014/06/analysis-kurds-take-kirkuk-now-what-2014616532 55207327.html (dostęp: 12.10.2017).

14Podczas spotkania ustalono także, że nadzór nad pracami powołanej w celu przeprowadzenia refe- rendum rady obejmie prezydent Masud Barzani. W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele 14 kur- dyjskich ugrupowań. President Barzani Meets with Kurdistan Region’s Political Parties to Set Date for the Referendum, KRP.org, 7.06.2017, www.presidency.krd/english/articledisplay.aspx?id= E8ZKw7evZVQ= (dostęp: 13.09.2017).

15Konstytucja Iraku z 2005 r., Iraqi Embassy to Poland – Warsaw, http://mofamission.gov.iq/ en/PolandWa&subcat=471 (dostęp: 10.10.2017).

16The Kurdistan Region in Brief, Kurdistan Regional Government, http://cabinet.gov.krd/p/ p.aspx?l=12&s=02 0000&r=300&p=210 (dostęp: 10.09.2017).

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	53

Oficjalne ogłoszenie referendum w samym Regionie Kurdystanu nie spotkało się z głosami sprzeciwu. W środowisku politycznym, kierownictwach partii istniało przekonanie o słuszności podjętej decyzji. Różnice, które się pojawiły, dotyczyły terminu przeprowadzenia głosowania. Przykładem była opozycyjna wobec rządu w Irbilu partia Goran, która w zasadzie nie wypowiedziała się ani przeciwko, ani też za referendum, a jedynie podała w wątpliwość ustaloną datę.

Otwartą kampanię przeciwko referendum prowadził Shaswar Abdulwahid Qadir, właściciel stacji TV NRT, który przede wszystkim uznał, że termin referendum w ówczesnych uwarunkowaniach był nieodpowiedni17. Warto podkreślić, że kurdyj- ski biznesmen był blisko związany z byłym premierem Iraku Nurim al-Malikim (Maliki jako wiceprezydent odwiedził Rosję, gdzie zachęcał Władimira Putina do większego zaangażowania w Iraku, w celu zrównoważenia wpływów Stanów Zjed- noczonych w tym kraju), który prawdopodobnie dofinansowywał prowadzone przez Qadira projekty. Na uwagę zasługuje fakt, że kampanię medialną przeciwko refe- rendum miała prowadzić firma PAM MEDIA, która wynajęła do współpracy dyrek- tora Mercury Washington DC Briana Lanzę, specjalistę od mediów oraz spraw pu- blicznych, pracującego także dla Donalda Trumpa.

Hasłem przewodnim kampanii zostało „Tak dla niepodległości” (bale bo ser- bexor). Pytanie referendalne, które brzmiało: „Czy chcesz, aby Region Kurdystanu oraz kurdyjskie tereny znajdujące się poza administracją Regionu uzyskały niepod- ległość?”, zostało zadane w czterech językach: kurdyjskim, arabskim, turkmeńskim oraz asyryjskim. Oznaczało to, że zostało skierowane do wszystkich grup etnicznych zamieszkujących Region oraz terytoria sporne. Odpowiadając na pytanie, można by- ło wskazać „tak” lub „nie”.

Zgodnie z informacją podaną przez internetowy portal Rudaw łącznie uprawnio- nych do głosowania było 5 338 000 mieszkańców. Głosowanie zostało przeprowa- dzone w czterech prowincjach: Dahuk, Irbil, Sulajmanijja i Halabdża. W prowincji Irbil uprawnionych do głosowania było 1 118 775 osób. Mieli oni do dyspozycji 498 punktów do głosowania. Natomiast dla 1 299 820 głosujących w prowincji Sulajma- nijja przygotowano 476 punktów. Nieco mniej uprawnionych do głosowania znajdo- wało się w prowincji Dahuk, gdzie przygotowano 264 punkty wyborcze dla 771 867 głosujących. Zdecydowanie najmniejszą liczbę uprawnionych zarejestrowano w Halabdży. Dla 90 tysięcy głosujących przygotowano 27 punktów do głosowania18. Łącznie w Regionie Kurdystanu uprawnionych było 3 280 462 osoby. Liczną grupę osób uprawnionych do głosowania stanowili Kurdowie zamieszkujący obszary tak zwane sporne. Z potencjalnej liczby uprawnionych do głosowania, którą szacowano na około 1 907 538, w Kirkuku było ich 889 373 (244 punkty do głosowania), a w prowincjach Dijala – 800 000 (244) i Niniwa – 218 165 (244). Warto podkreślić, że także Kurdowie żyjący w diasporze mogli oddać głos w referendum. Termin gło-

———————

17NRT owner lobbies against Kurdistan independence referendum, Kurdistan 24, 25.07.2017, www.kurdistan24.net/en/news/018b438c-13ac-4676-9ca9-981e0cec5336 (dostęp: 10.09.2017).

18Voting begins in historic Kurdistan independence referendum, Rudaw, 25.09.2017, www.rudaw.net/english/kurdistan/25092017 (dostęp: 12.10.2017).

54	Marek Brylew

sowania (także on-line) dla tej grupy ustalony został na 23–25 września 2017 roku. Ich liczbę szacowano na ok. 150 tysięcy19.

W referendum udział wzięło 3 085 935 uprawnionych do głosowania. Za niepod- ległością Regionu Kurdystanu opowiedziało się 92,73% głosujących. Frekwencja podczas referendum wyniosła 72,61%.

Irackie weto

Podejmując decyzję o przeprowadzeniu referendum, Kurdowie musieli się liczyć z tym, że ich działanie spotka się z ostrą reakcją Bagdadu. Jeszcze zanim doszło do referendum, w dniu 13 sierpnia 2017 roku, wielopartyjna delegacja kurdyjska przy- była do Bagdadu na kilkudniowe spotkanie z przedstawicielami władz Iraku, między innymi z premierem Iraku Haiderem al-Abadim oraz reprezentującymi inne państwa dyplomatami, w tym ambasadorem Iranu. Już przed spotkaniem stanowczy sprzeciw wobec realizacji kurdyjskiego planu niepodległościowego wyraził urzędujący wice- prezydent Nuri al-Maliki, który zagroził użyciem sił zbrojnych w sytuacji, gdy rząd Regionu Kurdystanu nie wycofa się z referendum20. Natomiast premier Iraku Haider al-Abadi starał się przekonać delegację, że Kurdystan posiada zarówno polityczną, jak i gospodarczą niepodległość, a siły zbrojne występują także pod kurdyjskimi sztandarami.

Bez wątpienia obawy Kurdów o przyszłość nie zostały rozwiane, zwłaszcza że podjęta decyzja o referendum nie zyskała przychylnej opinii zarówno Stanów Zjed- noczonych, jak i Wielkiej Brytanii, Niemiec, Unii Europejskiej, Rosji, Turcji czy też Iranu.

W dniu 12 września parlament Iraku oficjalnie przegłosował odrzucenie referen- dum kurdyjskiego i uznał je za niekonstytucyjne. Jako podstawę wskazano zagroże- nie dla jedności tego państwa i sprzeczność z konstytucją, której postanowienia nie przewidywały referendum w sprawie niepodległości, a jedynie przynależności teryto- riów spornych. Warto zwrócić uwagę na fakt, że podczas głosowania podjęto decyzję o odpowiedzialności władz Iraku za ochronę jedności kraju i nadaniu im uprawnień do użycia wszystkich środków oraz podjęcia decyzji zapewniających realizację tego za- dania21. Tak szerokie sformułowanie obejmowało także użycie środków militarnych.

Kolejne działania podejmowane przez Bagdad nie przynosiły spodziewanego re- zultatu. W dniu 14 września 2017 roku parlament Iraku przegłosował usunięcie ze stanowiska gubernatora prowincji Kirkuku Najmuddina Karima. Reakcja irackiego parlamentu była odpowiedzią na osobiste zaangażowanie gubernatora w przeprowa- dzenie referendum na obszarze spornej prowincji. Oczywiście gubernator, który póź- niej uciekł do Irbilu, odrzucił wykonanie decyzji, argumentując to tym, że parlament nie posiada takich kompetencji.

———————

19Tamże.

20Updated: Kurdistani referendum delegation to meet with PM Abadai, VP Maliki, Rudaw,

14.08.2017, www.rudaw.net/english/kurdistan/140820171 (dostęp: 11.10.2017).

21Iraqi parliament votes to reject Kurdistan referendum, Rudaw, 12.09.2017, www.rudaw.net/ english/middleeast/iraq/12092017 (dostęp: 12.10.2017).

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	55

Szczególnie nieprzejednane stanowisko w kwestii niepodległości Kurdystanu prezentował wiceprezydent Nuri al-Maliki, który niepodległy Kurdystan porównał do „drugiego Izraela”. Maliki, będąc jeszcze premierem Iraku, przyczynił się do ochłodzenia relacji pomiędzy rządami w Bagdadzie i Irbilu oraz zmniejszenia bu- dżetu Kurdystanu w związku z planami eksportu ropy na rynki międzynarodowe22.

W dniu 15 września 2017 roku parlament Kurdystanu uchwalił datę przeprowa- dzenia referendum na dzień 25 września. Za przyjęciem tego terminu głosowało 65 z 68 obecnych parlamentarzystów ze 111-osobowej izby. Warto podkreślić, że początkowo bojkotujące referendum ugrupowanie Gorran ostatecznie swoim człon- kom dało w głosowaniu wolną rękę. Natomiast Islamska Grupa Kurdystanu (kurd. Komelî) na krótko przed głosowaniem zdecydowała się je poprzeć.

W odpowiedzi na decyzję kurdyjskiego parlamentu 18 września iracki Sąd Naj- wyższy wydał wewnętrzne zarządzenie o zawieszeniu referendum. Na dwa dni przed nim doszło jeszcze do rozmów ostatniej szansy. Kurdowie spotkali się w Bag- dadzie z przedstawicielami rządzącej partii – Narodowego Sojuszu. W tym czasie premier Iraku odrzucił już możliwość dialogu ze stroną kurdyjską, podkreślając, że zgody na referendum nie będzie „ani teraz, ani w przyszłości”. Także samo spotka- nie nie przyniosło spodziewanych rezultatów. Można było odnieść wrażenie, że dal- sze negocjacje tylko radykalizowały stanowiska zarówno jednej, jak i drugiej strony sporu.

W dniu 24 września Iran na prośbę Iraku zamknął połączenia powietrzne z Kurdystanem, a rząd Iraku zażądał przekazania siłom federalnym kontroli na gra- nicach zewnętrznych państwa, włącznie z portami lotniczymi23.

Po referendum i ogłoszeniu jego wyniku wydarzenia w Iraku potoczyły się bar- dzo szybko. Dla Kurdów w Iraku swoje poparcie wyrazili ich bracia z Iranu i Syrii. Natomiast brak wsparcia opinii międzynarodowej, który ujawnił się, zanim jeszcze doszło do referendum, wzmocnił pozycję władz federalnych, które przystąpiły do zarówno politycznej, jak i wojskowej ofensywy wobec Kurdów.

Iran – szyicka solidarność

Dla Bagdadu szczególnie ważne w kwestii kurdyjskiej niepodległości było sta- nowisko Iranu. Teheran, który wspierał wszelkie formy dialogu pomiędzy stronami sporu, stanowczo podkreślił, że przede wszystkim opowiada się za iracką integral- nością terytorialną. Najwyższa Rada Bezpieczeństwa Narodowego w Iranie zapo- wiedziała, że w przypadku podtrzymania referendum wycofa z Kurdystanu swoich reprezentantów oraz zamknie granice z Regionem. Jako pierwszy oficjalnie do refe- rendum odniósł się podczas potkania z premierem Abadim ajatollah Ali Chamenei, duchowy przywódca Iranu, który stwierdził, że Islamska Republika Iranu jest prze-

———————

22Iraqi VP warns against creation of “second Israel” for Kurds, The Jerusalem Post, 17.09.2017, www.jpost.com/Arab-Israeli-Conflict/Iraqi-VP-warns-against-creation-of-second-Israelfor-Kurds- 505332 (dostęp: 12.10.2017).

23Voting begins in…

56	Marek Brylew

ciwko wszelkim separatystycznym działaniom Kurdów. W ocenie przedstawicieli Ira- nu dezintegracja Iraku stanowi część planu, którego celem jest dalsza destabilizacja kraju i w konsekwencji – jak wskazywały irańskie konserwatywne media – regionu24. Tę opinię potwierdził także doradca Chameneiego Ali Akbar Welajati, który – podob- nie jak wiceprezydent Iraku Maliki – niepodległe państwo kurdyjskie porównał do Izraela. Takie zestawienie to nic innego jak zaliczenie Kurdów do tej samej grupy wrogów Iranu, co Izrael oraz Stany Zjednoczone25.

Innym czynnikiem determinującym sprzeciw Iranu wobec idei niepodległości była obawa przed radykalizacją irańskich Kurdów, którzy mogliby nabrać przekona- nia, że nie tyle niepodległość, co ograniczona autonomia jest możliwa także w ich przypadku. W aktualnych warunkach, kiedy nad bezpieczeństwem wewnętrznym w Iranie czuwa Korpus Strażników Irańskiej Rewolucji, nawet ten wariant wydaje się mało prawdopodobny.

Na inny aspekt irańskiego zaangażowania się po stronie władz w Bagdadzie wskazuje S. Abdullah, wykładowca z Uniwersytetu w Sulajmanijji, oceniający, że powstanie niepodległego Kurdystanu, którego relacje z państwami sunnickimi ukła- dałyby się z pewnością lepiej niż Iranu, stanęłoby na drodze nie tyle do stworzenia, co konsolidacji „szyickiego półksiężyca”26. Nie można zaprzeczyć, że nieformalnie taki sojusz istnieje. Iran posiada bardzo silną pozycję w Iraku, Syrii oraz w Libanie i póki co nie zamierza jej tracić. Przekonało się o tym nie tylko Islamskie Państwo Ira- ku i Lewantu, do którego rozbicia zdecydowanie przyczyniła się jego pomoc. Istnieje przekonanie, że również w przypadku Iraku Teheran podejmie wszelkie działania, któ- re będą leżały w jego interesie. Pozycja Iranu od chwili przejęcia władzy w Iraku przez szyitów stopniowo rosła, a obecnie jest silna jak nigdy dotąd.

Wkrótce po referendum Irak zwrócił się do Iranu o zamknięcie granicy z Regio- nem Kurdystanu, co bez zwłoki zostało zrealizowane. Ponadto do Iraku po raz ko- lejny przybył gen. Kassim Suleimani, który podczas ofensywy przeciwko Państwu Islamskiemu był doradcą wojskowym Sił Mobilizacji Ludowej (Hashd al-Shaabi). To prawdopodobnie jego spotkanie z liderami Patriotycznej Unii Kurdystanu, pod- czas którego doradzał przywrócenie zgodnego z konstytucją statusu prowincji, miało wpływ na opuszczenie przez peszmergów Kirkuku.

———————

24A. Karami, The reason Teheran is against referendum on Iraqi Kurdistan, Al-Monitor, 22.06.2017, http://www.al-monitor.com/pulse/ru/contents/articles/originals/2017/06/iran-opposition- iraqi-kurdistan-krg-independence-referendum.html (dostęp: 9.10.2017).

25B. Sharafedin, Iran vows to stand with Baghdad, Ankara against Iraqi Kurds’ independence push,

Reuters, 26.09.2017, https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-kurds-referendum-iran/iran- vows-to-stand-with-baghdad-ankara-against-iraqi-kurds-independence-push-idUSKCN1C11G7 (dostęp: 9.10.2017).

26Termin ten został użyty po raz pierwszy w 2004 roku przez króla Jordanii Abdullaha II, który wy- raził obawy związane z ekspansją Iranu na Bliskim Wschodzie. Później tym sformułowaniem po- sługiwał się Hosni Mubarak, były prezydent Egiptu, który zwrócił uwagę, że szyici w Iraku oraz na Bliskim Wschodzie są bardziej lojalni Iranowi niż krajom, w których mieszkają. S. Abdullah,

Why is Iran Against the Independece referendum, The Washington Institute, 22.09.2017, http://www.washingtoninstitute.org/fikraforum/view/why-is-iran-against-the-independence- referendum (dostęp: 12.10.2017).

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	57

Turcja wobec irackiej integralności terytorialnej

W kwestii podejścia do kurdyjskiego referendum stanowisko Iranu było zgodne z opinią prezentowaną przez władze w Ankarze. Podczas spotkania prezydenta Tur- cji Recepa Tayyipa Erdogana z ajatollahem Ali Chameneim niepodległościowe gło- sowanie określone zostało jako „zdrada” Bliskiego Wschodu i zagrożenie dla regio- nu. Natomiast sam jego wynik uznany został oficjalnie za „nieważny”.

Turcja, podobnie jak Iran, posiada długą tradycję w zwalczaniu niepodległości Kurdów. Stąd też radykalne stanowisko w kontekście zbliżającego się referendum, wyrażone groźbą sankcji, a także użycia innych środków, raczej nikogo nie zaskoczy- ło. Coraz bardziej autorytarny prezydent Turcji Recep Tayyip Erdogan oświadczył, że referendum zagraża bezpieczeństwu narodowemu oraz mniejszości turkmeńskiej za- mieszkującej terytorium sporne, a zjednoczony i posiadający silny ośrodek władzy Irak był i pozostanie wspólnym celem wszystkich środowisk politycznych w Turcji27.

Warto jednak podkreślić, że przez ostatnią dekadę Turcja z Regionem Kurdysta- nu utrzymywała bardzo dobre stosunki. Kurdowie przez turecki port Ceyhan na światowe rynki, pomimo sprzeciwu władz w Bagdadzie, sprzedawali około 600 tys. baryłek ropy dziennie28. Tureckie firmy podjęły szereg inwestycji, a wymiana han- dlowa spowodowała otwarcie dodatkowych przejść i pomoc w budowie lotnisk. W 2016 roku turecki eksport do Iraku osiągnął kwotę 7,6 mld dolarów. Każdego ro- ku granicę z Irakiem przekraczało blisko 700 tys. samochodów, a z eksportowanych towarów około 45% trafiało także na rynek Kurdystanu29.

Dla Turcji niepodległość irackiego Kurdystanu, podobnie jak dla Iranu, była nie do zaakceptowania. Na terenie tego kraju mieszka najliczniejsza społeczność kur- dyjska, którą szacuje się na blisko 13,5 miliona30. Walcząca o prawa Kurdów w Tur- cji Partia Pracujących Kurdystanu posiada od 1980 roku swoje bazy na terenie Iraku w trudno dostępnych górach Kandil31. Warto podkreślić, że kiedy w 2014 roku Is- lamskie Państwo Iraku i Lewantu przeprowadziło ofensywę na północne tereny Ira- ku, zaprawieni w bitwach bojownicy PKK bronili irackiego Kurdystanu oraz jezy- dów w Sindżarze, jako część sił koalicji przeciw ISIL.

———————

27Szerzej autor niniejszego artykułu pisał o tym w książce: Irak 2006-2012. Stabilizacja czy kon- flikt?, Toruń 2013.

28Irak jako państwo jest drugim największym producentem w Organizacji Państw Eksportujących Ropę, z wydobyciem około 4,5 mln baryłek ropy dziennie. Dostarcza on 14% łącznej produkcji państw OPEC. K. Al. Ansary, J. Lee, E. Mazneva, Iraq’s oil Exports via Turkey Dwindle as Kirkuk Fields Stay Shut, Bloomberg, 19.10.2017, www.bloomberg.com/news/articles/2017-10- 19/iraq-s-oil-exports-via-turkey-dwindle-as-kirkuk-fields-stay-shut (dostęp: 20.10.2017).

29F. Tastekin, Turkey lays out plans for Iraq’s Kurds after independence vote, „Al-Monitor”, 5.10.2017, www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/10/turkey-iraq-new-flash-point-ovakoy.html (dostęp: 20.10. 2017).

30T. Goudsouzian, L. Fatah, Analysis: The Kurds take Kirkuk, now what?, 16.06.2014, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2014/06/analysis-kurds-take-kirkuk-now-what-201461 6532 55207327.html (dostęp: 20.10. 2017).

31Konflikt pomiędzy Partią Pracujących Kurdystanu a Turcją pochłonął od momentu jego wybuchu więcej niż 40 tys. osób. Turkish military kills three PKK militants in north Iraq near border: sources, 29.09.2017, www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-turkey-iraq/turkish-military-kills- three-pkk-militants-in-north-iraq-near-border-sources-idUSKCN1C414E (dostęp: 20.10.2017).

58	Marek Brylew

Reakcja Turcji po przeprowadzonym referendum była prawie natychmiastowa. W dzień po głosowaniu przy granicy z Regionem Kurdystanu miały miejsce wspól- ne ćwiczenia z siłami irackimi. Następnie Ankara zamknęła połączenia z lotniskami w północnym Iraku oraz podjęła działania, których celem było przekazanie władzy centralnej kontroli nad strategicznym przejściem granicznym w Habur. Poza tym Turcja zadeklarowała wprowadzenie sankcji ekonomicznych, jeżeli takie będzie ży- czenie władz w Bagdadzie32.

Pomimo tych deklaracji Bagdad wciąż kierował w stronę Turcji zarzuty, że wojska tego kraju bez jego zgody stacjonują w pobliżu Mosulu (w miejscowości Baszika). Oczywiście rząd w Ankarze nie zamierzał zmieniać w tym zakresie decyzji, argumen- tując, że nie leży to w interesie kraju. Natomiast przejęcie przez Bagdad kontroli nad Kirkukiem i pozostałymi obszarami zostało określone przez turecki rząd jako przy- wrócenie konstytucyjnego porządku, o czym z uznaniem wyraził się premier Turcji Binali Yildirim.

Z pewnością napięte stosunki Bagdadu z Irbilem Turcja będzie próbowała wyko- rzystać do rozwiązania własnych problemów, do których należy także działalność PKK w północnym Iraku oraz Powszechnych Oddziałów Obrony (Yekineyen Para- stina Gel – YPG) w Syrii. W ostatnim czasie jako zagrożenie wymieniono również dotąd współpracujących z Turcją peszmergów. W dniu 1 października 2017 roku prezydent Erdogan stwierdził: „musimy być gotowi na każdą ewentualność” – z pewnością miał na myśli także zbrojną interwencję w Iraku33.

Kłopotliwe referendum

Podjęta przez Region Kurdystanu decyzja o przeprowadzeniu referendum wpro- wadziła w zakłopotanie Stany Zjednoczone. Większość krajów związanych z polityką USA w tym regionie popierała stanowisko rządu USA o przełożeniu referendum na inny termin. Także Wielka Brytania oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych przyję- ły tę decyzję bez entuzjazmu i zaoferowały pomoc w negocjacjach z Bagdadem, które miały uspokoić emocje zarówno po jednej, jak i drugiej stronie.

Przede wszystkim sugerowano stronom, że referendum powinno odbyć się po planowanych na 2018 rok wyborach do irackiego parlamentu. Sytuacja spowodowa- na działalnością Islamskiego Państwa Iraku i Lewantu nie była jeszcze na tyle sta- bilna, by podejmować tak ważne dla bezpieczeństwa regionu decyzje, skutkujące nieprzewidywalnym rozwojem wydarzeń. Już sama dyskusja o niepodległości Re- gionu Kurdystanu odwracała uwagę społeczności międzynarodowej od najważniej- szego dla Bliskiego Wschodu i świata problemu, którym była działalność Islamskie- go Państwa Iraku i Lewantu. Poza tym, biorąc pod uwagę twarde stanowisko władz w Bagdadzie oraz innych aktorów bliskowschodniej sceny, obawiano się, że niepod- ległościowe referendum może doprowadzić do destabilizacji Iraku i w konsekwencji całego regionu.

———————

32J. Yackley, Turkey pledges to back Baghdad against Kurds, „Al-Monitor”, 17.10.2017, www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/10/turkey-pledges-support-baghdad-against- kurds.html (dostęp: 20.10.2017).

33F. Tastekin, Turkey lays out…

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	59

Podobną opinię wyraził sekretarz generalny ONZ, natomiast Rada Bezpieczeństwa wydała oświadczenie, że wszelkie kwestie pomiędzy stronami sporu powinny zostać rozwiązane na drodze kompromisu i dialogu. Wcześniej jednak António Guterres podkreślił, że szanuje suwerenność, terytorialną integralność oraz niepodzielność Iraku34, jednakże w nowej sytuacji, która powstała w związku z wyzwoleniem Mo- sulu oraz innych obszarów północnego Iraku, celem władz Bagdadu i Kurdystanu powinna być stabilizacja w regionie i zapewnienie jego mieszkańcom możliwości powrotu do domów.

Niepodległościowa inicjatywa nie znalazła uznania także w oczach najważniej- szego, obok Stanów Zjednoczonych, gracza na Bliskim Wschodzie – Rosji. Do zbli- żenia Rosji z Irakiem doszło, kiedy premierem był pełniący obecnie funkcję wice- prezydenta Nouri al-Maliki. W 2009 roku Maliki udał się do Moskwy i zabiegał o zwiększenie roli tego państwa na Bliskim Wschodzie i w Iraku35. Zarówno w Kur- dystanie, jak i Iraku doskonale prosperują rosyjskie firmy naftowe, a obszar Iraku to doskonały rynek zbytu dla rosyjskich produktów. Dlatego też rząd Rosji od samego początku apelował do władz Kurdystanu i Bagdadu o pokojowe i stopniowe rozwią- zywanie problemu. W wywiadzie dla kurdyjskiego portalu Rudaw minister spraw za- granicznych Federacji Rosyjskiej zaoferował pomoc w negocjacjach z uszanowaniem pozycji obu stron36.

Rosja stanowisko wobec niepodzielności Iraku podtrzymała także po przeprowa- dzonym przez Kurdów referendum. Zarówno minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow, jak i prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin, mimo że wyrazili uznanie dla niepodległościowych aspiracji Kurdów, podtrzymali stanowisko, w któ- rym niepodległość Kurdów musi być wynikiem wzajemnego porozumienia.

Izrael – przyjaźń czy interes?

Jedynym państwem, które oficjalnie poparło decyzję władz Kurdystanu dotyczą- cą przeprowadzenia referendum w sprawie niepodległości, był Izrael. Premier Benjamin Netanjahu wydał w tym celu oświadczenie, a minister sprawiedliwości podkreśliła, że wolny Kurdystan przy wsparciu także Stanów Zjednoczonych powi- nien powstać, „co najmniej” na terenie Iraku37. Dlatego też kiedy siły rządowe wspierane przez szyickie proirańskie milicje wyparły Kurdów z Kirkuku oraz pozo-

———————

34Statement attributable to the Spokesman for the Secretary-General on the referendum in the Kurdi- stan region of Iraq, United Nations Secretary-General, 25.09.2017, www.un.org/sg/en/ content/sg/statement/2017-09-25/statement-attributable-spokesman-secretary-general-referendum (dostęp: 20.10.2017).

35Szerzej autor pisał o tym w: Российско-иракские экономические отношения после падения

режима Саддама Хусейна, [w:] Социально-экономическое развитие России: возможно- сти, проблемы, перспективы, red. В. Артемова, А.В. Власова, Челябинск 2014, s. 88–100.

36Sergey Lavrov to Rudaw: Referendum is expression of Kurdish people's aspirations, Rudaw,

24.07.2017, www.rudaw.net/english/interview/24072017 (dostęp: 20.10.2017).

37I. Lane, Why Israel supports an independent Iraqi Kurdistan, CNN, 2.10.2017, http://edition. cnn.com/2017/10/02/middleeast/iraqi-kurdistan-israel-support/index.html (dostęp: 21.10.2017).

60	Marek Brylew

stałych obszarów spornych, minister wywiadu Izraela zwrócił uwagę, że w tej sytu- acji w pierwszej kolejności należy zadbać o bezpieczeństwo Kurdów, którzy mogą stać się obiektem prześladowań38.

Bez wątpienia dla Tel Awiwu istnienie państwa niearabskiego w tym regionie ma kluczowe znaczenie. Podział arabskiego świata, którego – co prawda nietrwałym – spoiwem był sprzeciw wobec istnienia Izraela oraz doznane z jego strony upokorze- nia, tylko wzmacniał pozycję tego państwa regionie. Rozpad Iraku to realizacja kon- cepcji byłego doradcy Ariela Sharona – Odeda Yinona, który przedstawił ją w Stra- tegii dla Izraela w latach 1980. Według autora dokumentu podział Iraku, który w je- go ocenie stanowił większe zagrożenie dla Izraela niż Syria, na trzy państwa jest możliwy i powinien koncentrować się wokół etniczno-religijnych podziałów oraz trzech miast: Basry, Bagdadu i Mosulu39.

Obecnie to jednak Iran stanowi główne zagrożenie. Z punktu widzenia osamotnio- nego na Bliskim Wschodzie Izraela powstanie Kurdystanu z pewnością osłabiłoby po- zycję Iranu, który Kurdom – tak jak i Żydom – odmawia prawa do własnego państwa. Poza tym leżący w strategicznym dla Teheranu „szyickim półksiężycu” Kurdystan mógłby stanąć na drodze utworzonego przez Iran korytarza łączącego to państwo z Hezbollahem w Libanie.

Oprócz strategicznych celów, którymi się kierował Izrael, popierając i uznając nie- podległościowe aspiracje Kurdów, pod uwagę były brane także aspekty ekonomiczne. To właśnie z irackiego Regionu Kurdyjskiego państwo to importuje blisko 77 procent ropy naftowej40. Na gospodarcze relacje Regionu Kurdystanu z Izraelem niechętnie spogląda Bagdad, który – jak większość państw tego regionu – nie utrzymuje oficjal- nych kontaktów z Tel Awiwem.

Podsumowanie (Kto kontroluje Kirkuk, kontroluje Irak?)

W dniu 15 października 2017 roku siły federalne Iraku przy wsparciu Sił Ludo- wej Mobilizacji zmusiły kurdyjską armię do wycofania się z północnej części pro- wincji Kirkuk, a następnie opuszczenia kontrolowanych pól naftowych. Wkrótce Kurdowie wycofali się także z Khankin oraz Sindżaru, gdzie kontrolę nad miastem przejęli jezydzi. Altun Kupri, ostatnie miasto, które znajdowało się pod kontrolą Kurdów, zostało po krótkiej bitwie zdobyte 20 października 2017 r.

Działania sił federalnych spotkały się z ostrą reakcją wiceprezydenta Kurdystanu Kosrta Rasula, który operację przejęcia kontroli nad Kirkukiem nazwał „nowym An- falem dla Kurdystanu”. W odpowiedzi na zarzuty kurdyjskiego wiceprezydenta sąd

———————

38Israel’s Netanyahu lobbies world powers to steam Iraqi Kurd setbacks, Ekurd Daily, 21.10.2017, http://ekurd. net/netanyahu-lobbies-iraqi-kurd-2017-10-21 (dostęp: 21.10.2017).

39O. Yinon’s, A Strategy for Israel in the Nineteen Eighties, Association of Arab-American Univer- sity Graduates, Inc. Belmont, Massachusetts, 1982, https://ia802607.us.archive.org/29/items/ TheZionistPlanForTheMiddleEast/MicrosoftWord-TheZionistPlanForTheMiddleEas1.pdf (dostęp: 10.10.2017).

40Pomiędzy majem a sierpniem 2017 roku izraelskie rafinerie importowały z Kurdystanu więcej niż 19 milionów baryłek ropy o wartości około 1 miliarda dolarów.

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	61

w Bagdadzie wydał nakaz aresztowania go pod zarzutem prowokacji przeciwko irackiej armii.

Ofensywie szkolonych przez Stany Zjednoczone jednostek antyterrorystycznych wspieranych przez proirańskie Siły Mobilizacji Ludowej towarzyszyły liczne naduży- cia, tortury oraz przemoc w stosunku do zamieszkałej na terytoriach spornych ludności kurdyjskiej. W obawie przed prześladowaniami Kurdowie zaczęli masowo opuszczać zajęte przez siły rządowe terytorium. Według danych Połączonego Centrum Kryzyso- wego liczba wewnętrznie przesiedlonych osiągnęła pułap 170 tysięcy41.

Do nowej sytuacji odniósł się przywódca duchowy szyitów ajatollah al-Sistani, który wezwał władze Iraku do respektowania praw Kurdów w północnym Iraku oraz ochrony ich mienia i własności, którego niszczenia dopuściły się proirańskie milicje42.

Bez wątpienia gra o niepodległy Region Kurdystanu się nie zakończyła. Bogaty w złoża ropy naftowej obszar Kirkuku, z prawie 9 miliardami baryłek rezerw, jesz- cze długo będzie obszarem rywalizacji i walki o wpływy. Po raz kolejny o losach Kurdów zadecydowały wielkie mocarstwa, które ze względu na własne interesy po- zostawiły ich los w rękach Turcji, Iranu, Iraku i Syrii. Z pewnością to ostatnie pań- stwo do kwestii kurdyjskiej powróci po uporaniu się z wewnętrzną opozycją i orga- nizacjami terrorystycznymi.

Groźba interwencji zbrojnej Iranu wystraszyła część polityków z Patriotycznej Unii Kurdystanu, którzy nakazali oddziałom peszmergów opuszczenie Kirkuku. Na jedności Kurdów pojawiła się rysa, którą bezwzględnie wykorzystał premier Iraku Haider al-Abadi wspierany przez generała Ghasema Suleimaniego, dowódcę Irańskie- go Korpusu Strażników Rewolucji – Sił Kuds (IRGC-QF). W Kirkuku, naruszając prawo, Abadi wyznaczył nowego gubernatora, a do Irbilu wysłał czytelny sygnał, że ewentualny opór w Sindżarze czy Khormatu i Khankin może przynieść krwawe roz- wiązanie. Jeśli ofensywa irackich wojsk wspieranych przez nacjonalistyczne szyickie milicje nie zakończy się na terytoriach spornych, region Bliskiego Wschodu czeka ko- lejny konflikt, w którym jedną ze stron będzie naród podzielony pomiędzy czworo.

Bibliografia

Brylew M., Российско-иракские экономические отношения после падения режима Саддама Хусейна, [w:] Социально-экономическое развитие России: возможно- сти, проблемы, перспективы, red. В. Артемова, А.В. Власова, Челябинск 2014.

Goudsouzian T., Fatah L., Analysis: The Kurds take Kirkuk, now what?, 16.06.2014, www.aljazeera.com/news/middleeast/2014/06/analysis-kurds-take-kirkuk-now-what20 1461653255207327.html (dostęp: 20.10.2017).

———————

41A. Homa, Crisis Centre: 170,000 displaced after Iraqi, PMF offensive in Kirkuk area, Kurdistan 24, www.kurdistan24.net/en/news/61bd32ed-5ded-40b8-b8c2-dfa6d359f460 (dostęp: 21.10.2017).

42Iraqi forces complete takeover of Kirkuk province after clashing with Kurds, Reuters, 20.10.2017, www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-iraq-kurds-clash/iraqi-forces-complete-takeover-of- kirkuk-province-after-clashing-with-kurds-idUSKBN1CP0PT (dostęp: 21.10.2017).

62	Marek Brylew

Group Denial. Repression of Kurdish Political and Cultural Rights in Syria, Human Rights Watch,2009,www.genocidewatch.org/images/Syria_09_11_26_Group_Denial

_Repression_of_Kurdish_Political_and_Cultural_Rights_in_Syria.pdf, s. 10. (dostęp: 15.04.2014).

Homa A., Crisis Centre: 170,000 displaced after Iraqi, PMF offensive in Kirkuk area, Kurdistan 24, www.kurdistan24.net/en/news/61bd32ed-5ded-40b8-b8c2-dfa6d359f460 (dostęp: 21.10.2017).

Iraqi forces complete takeover of Kirkuk province after clashing with Kurds, Reuters, 20.10.2017, www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-iraq-kurds-clash/iraqi-forces- complete-takeover-of-kirkuk-province-after-clashing-with-kurds-idUSKBN1CP0PT (dostęp: 21.10.2017).

Iraqi parliament votes to reject Kurdistan referendum, Rudaw, 12.09.2017, www.rudaw.net/english/middleeast/iraq/12092017 (dostęp: 12.10.2017).

Iraqi VP warns against creation of “second Israel” for Kurds, The Jerusalem Post, 17.09.2017, www.jpost.com/Arab-Israeli-Conflict/Iraqi-VP-warns-against-creation- of-second-Israelfor-Kurds-505332 (dostęp: 12.10.2017).

Israel’s Netanyahu lobbies world powers to steam Iraqi Kurd setbacks, Ekurd Daily, 21.10.2017, http://ekurd.net/netanyahu-lobbies-iraqi-kurd-2017-10-21 (dostęp: 21.10.2017).

Karami A., The reason Teheran is against referendum on Iraqi Kurdistan, Al-Monitor, 22.06.2017, www.al-monitor.com/pulse/ru/contents/articles/originals/2017/06/ iran-opposition-iraqi-kurdistan-krg-independence-referendum.html (dostęp: 9.10.2017).

Konstytucja Iraku z 2005 r., Iraqi Embassy to Poland – Warsaw, http://mofamission.gov.iq/ en/PolandWa& subcat=471 (dostęp: 10.10.2017).

Lane I., Why Israel supports an independent Iraqi Kurdistan, CNN, 2.10.2017, http://edition.cnn.com/2017/10/02/middleeast/iraqi-kurdistan-israel-support/index.html (dostęp: 21.10.2017).

NRT owner lobbies against Kurdistan indepedence referendum, Kurdistan 24, 25.07.2017, http://www.kurdistan24.net/en/news/018b438c-13ac-4676-9ca9-981e0cec5336 (dostęp: 10.09.2017).

President Barzani Meets with Kurdistan Region’s Political Parties to Set Date for the Re- ferendum, KRP.org, 7.06.2017, www.presidency.krd/english/articledisplay.aspx?id= E8ZKw7evZVQ= (dostęp: 13.09.2017).

Sergey Lavrov to Rudaw: Referendum is expression of Kurdish people’s aspirations, Rudaw, 24.07.2017, www.rudaw.net/english/interview/24072017 (dostęp: 20.10.2017).

Sharafedin B., Iran vows to stand with Baghdad, Ankara against Iraqi Kurds’ independ- ence push, Reuters, 26.09.2017, www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-kur ds-referendum-iran/iran-vows-to-stand-with-baghdad-ankara-against-iraqi-kurds- independence-push-idUSKCN1C11G7 (dostęp: 9.10.2017).

Statement attributable to the Spokesman for the Secretary-General on the referendum in the Kurdistan region of Iraq, United Nations Secretary-General, 25.09.2017, www.un.org/sg/en/content/sg/statement/2017-09-25/statement-attributable-spo kesman-secretary-general-referendum (dostęp: 20.10. 2017).

Tastekin F., Turkey lays out plans for Iraq’s Kurds after independence vote, Al-Monitor, 5.10.2017, www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/10/turkey-iraq-new-flash- point-ovakoy.html (dostęp: 20.10.2017).

The Kurdistan Region in Brief, Kurdistan Regional Government, http://cabinet.gov.krd/p/ p.aspx?l= 2&s =02 0000&r=300&p=210 (dostęp: 10.09.2017).

Kurdowie – naród podzielony pomiędzy czworo	63

The Treaty of Peace Between The Allied and associated Powers and Turkey signed at Sevres, August 10, 1920, WWI, https://wwi.lib.byu.edu/index.php/SectionJ_I,_Articles_1 _-_260 (dostęp: 12.10.2017).

Turkish military kills three PKK militants in north Iraq near border: sources, 29.09.2017, www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-turkey-iraq/turkish-military-kills- three-pkk-militants-in-north-iraq-near-border-sources-idUSKCN1C414E (dostęp: 20.10.2017).

Updated: Kurdistani referendum delegation to meet with PM Abadai, VP Maliki, Rudaw, 14.08.2017, www.rudaw.net/english/kurdistan/140820171 (dostęp: 11.10.2017).

Voting begins in historic Kurdistan independence referendum, Rudaw, 25.09.2017, http://www.rudaw.net/english/kurdistan/25092017 (dostęp: 12.10.2017).

Yackley J., Turkey pledges to back Baghdad against Kurds, Al-Monitor, 17.10.2017, www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/10/turkey-pledges-support-baghdad- against-kurds.html (dostęp: 20.10. 2017).

Yinon O., A Strategy for Israel in the Nineteen Eighties, Association of Arab-American University Graduates, Inc. Belmont, Massachusetts, 1982, https://ia802607.us. archive.org/29/items/TheZionistPlanForTheMiddleEast/MicrosoftWord-TheZionistPlan ForTheMiddleEas1.pdf (dostęp: 10.10.2017).

Summary

On 25th September 2017, a referendum on independence of the Kurdistan Region was held in the Kurdistan Region and in the so-called disputed areas, which, according to the Iraqi Constitution, is an autonomous region within the Federation. The referendum was held despite the opposition of the Baghdad authorities and the lack of support from the United States and the Russian Federation.

The actions of the Kurdistan Regional Government have been recognized by the Iraqi government as illegal and without legal basis. The governments of the remaining states in which Kurds are located are also strongly opposed to the separatist actions and have taken actions aimed at forcing Kurdistan to refrain from further attempts to introduce the results of the referendum. In addition to the closure of the Kurdistan region's land bor- ders, Iran and Turkey have blocked airspace and threatened to use armed force. The United States and Russia, which both opposed the referendum, have called for dialogue and a peaceful resolution of the dispute.

Abandoned, confused and deprived of support, the Kurds were forced to leave Kir- kuk under pressure from Iraqi federal forces backed by pro-Shiite militias.