96	Ireneusz Bieniecki

Wstęp

Specyfika i charakter służby w Wojskach Ochrony Pogranicza (WOP) powodowa- ły, że w pododdziałach tej formacji od samego początku jej funkcjonowania (13 wrze- śnia 1945 r.) zachodziła potrzeba posiadania licznej grupy specjalistów w różnych dziedzinach, w tym również podstawowego personelu medycznego w grupie żołnie- rzy zasadniczej służby wojskowej (zsw). Dlatego też do 15 maja 1991 r., kiedy to rozwiązano WOP, w jednostkach tej formacji pełnili służbę odpowiednio przeszko- leni sanitariusze – żołnierze zsw1. W dotychczasowej literaturze poświęconej pro- blematyce WOP zagadnienia związane ze szkoleniem specjalistów niższego szcze- bla dla służby zdrowia tej formacji nie były przedmiotem opisu, dlatego celowe wy- daje się zaprezentowanie tej problematyki.

Pomimo licznych badań prowadzonych w archiwach autorowi nie udało się do- trzeć do materiałów potwierdzających organizację szkolenia sanitariuszy w okresie pierwszych kilkunastu lat funkcjonowania formacji WOP. Jednak przyjęto tezę, że początkowo, zanim powołano do życia specjalistyczną placówkę szkolącą sanitariu- szy z grupy żołnierzy zsw dla potrzeb WOP, prawdopodobnie ich szkolenie organi- zowano w brygadach WOP (BWOP).

Powstanie i rozwój organizacyjny Szkoły Podoficerów Sanitarnych Wojsk Wewnętrznych w latach 1958–1966

Podczas prowadzonych badań wyżej podpisanemu udało się odnaleźć pierwszy dokument dotyczący organizacji szkolenia sanitariuszy, datowany na rok 1958, a więc rok, w którym doszło do utworzenia Szkoły Podoficerów Sanitarnych Wojsk We- wnętrznych (SPS WW) przy Pomorskiej BWOP w Szczecinie.

W tym właśnie roku Oddział Szkolenia Bojowego Dowództwa WOP w Warsza- wie opracował i wydał „Program szkolenia sanitariuszy WOP na rok 1958/1959”. Zgodnie z tym dokumentem celem szkolenia sanitarnego było:

[…]zapoznać żołnierzy kursu sanitarnego z niektórymi chorobami zakaźnymi, ich objawami, profilaktyką, zasadami higieny wojskowej, ogólną budową ciała ludzkiego, środkami farmakologicznymi oraz przeprowadzić zajęcia praktyczne, celem wyszko-

lenia w okazywaniu pierwszej pomocy w wypadkach urazów, skażeń bojowymi środ- kami trującymi i promieniotwórczymi […]2.

Zajęcia z zakresu szkolenia sanitarnego realizował personel Służby Medycznej Oddziału (Dowództwa WOP w Warszawie – DWOP). Według tego dokumentu zaję-

———————

1Zob. Z. Jackiewicz, Wojska Ochrony Pogranicza 1945-1991. Krótki informator historyczny, Kę- trzyn 1998; J. Prochwicz, Wojska Ochrony Pogranicza 1945–1965. Wybrane problemy, Piotrków Trybunalski 2011 oraz H. Łach, System ochrony polskiej granicy państwowej w latach 1989– –2004, Olsztyn 2013.

2Archiwum Straży Granicznej (dalej ASG) w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1177, t. 33, Pro- gram szkolenia sanitariuszy WOP na rok 1958/1959, Warszawa 1958, s. 3.

98	Ireneusz Bieniecki

Natomiast specjalną placówkę przygotowującą niższy personel specjalistyczny w służbie zdrowia – sanitariuszy dla potrzeb Wojsk Wewnętrznych (WW – WOP i KBW) – zorganizowano w połowie roku 1958. Utworzenie Szkoły Podoficerów Sa- nitarnych Wojsk Wewnętrznych (SPS WW) przy 12. Pomorskiej Brygadzie WOP (12. PBWOP) w Szczecinie nastąpiło na podstawie zarządzenia organizacyjnego do- wódcy (dcy) WW nr 013/WW z 30 maja 1958 r.4 Rozkaz zorganizowania z dniem 15 lipca 1958 r. tej placówki (według etatu 348/23) otrzymał dowódca

12.PBWOP i szef Służby Zdrowia WOP. Miejscem dyslokacji szkoły były koszary tej jednostki przy ul. Żołnierskiej 4 w Szczecinie. SPS WW podlegała dowódcy WOP w Warszawie.

Początkowo szkolenie w SPS WW nakazano prowadzić według programu opra- cowanego przez Centralny Zarząd Służby Zdrowia MSW w dwóch trzymiesięcz- nych turnusach:

pierwszy turnus – od 1 lutego do 30 kwietnia,

drugi turnus – od 1 lipca do 30 września.

W celu obsadzenia stanowisk etatowych w SPS WW dowódca WOP nakazał przy- jąć z KBW kilkanaście osób personelu, w tym: trzech dców plutonów, dziewięciu dców drużyn oraz wykładowcę-lekarza. Natomiast kandydatów na pozostałe stanowi- ska oficerskie miał wytypować szef Oddziału Kadr WOP, a na podoficerskie – dowód- ca 12. PBWOP w Szczecinie. Organizowanie szkoły planowano zakończyć do 30 lip- ca 1958 r.5

Na podstawie powyższego zarządzenia organizacyjnego komendant SPS przy

12.Pomorskiej BWOP otrzymał polecenie rozpoczęcia z dniem 16 lipca 1958 r. programowego szkolenia podoficerów sanitarnych skierowanych z jednostek WOP i KBW. W tym celu dowódcy jednostek WOP wytypowali spośród żołnierzy zsw (rocznik 1937) 40 kandydatów na kurs podoficerów sanitarnych. Przybyli oni dnia

14lipca 1958 r. na trwające 3 miesiące przeszkolenie w tej placówce. Wobec kandy- datów sformułowano następujące wymagania:

zdolność do służby liniowej lub zdolność do służby liniowej z ograniczeniem,

wykształcenie ogólne minimum 7 klas szkoły podstawowej i odpowiedni po-

ziom ogólny.

W pierwszej kolejności nakazano typować żołnierzy, którzy posiadali ukończone kursy sanitarne i zgłosili się na zasadzie dobrowolności6.

Podobnie sytuacja przedstawiała się na początku kolejnego roku (1959), kiedy to ukazało się zarządzenie nakazujące przeszkolenie dla potrzeb WOP i KBW podofice- rów rocznika 1938 w specjalności sanitariuszy. W tym celu dowódca 12. Pomorskiej BWOP otrzymał polecenie zorganizowania szkolenia w SPS WW dla 90 elewów, w tym:

———————

4Z. Jackiewicz w swoim opracowaniu podaje wcześniejszy dokument, na którego podstawie po-

wołano tę placówkę – zarządzenie DWW nr 07/WW z 28 marca 1958 r. Zob. Z. Jackiewicz, Woj- ska…, s. 168.

5ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1611, t. 73, Rozkaz organizacyjny dcy WOP nr 06 z 1 lipca 1958 r., s. 1–2. Zob. Z. Jackiewicz, Wojska…, s. 168.

6ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1413, t. 10, Zarządzenie Szefa Sztabu WOP nr 0105/Sztab z 4.07.1958 r. w sprawie szkolenia personelu sanitarnego dla potrzeb jednostek WOP i KBW, s. 1–2.

100	Ireneusz Bieniecki

cząć programowe szkolenie podoficerów sanitarnych z jednostek WOP i KBW. W tym celu dowódcy jednostek WOP mieli wytypować spośród żołnierzy zsw (rocznik 1938) łącznie 42 kandydatów na trwający trzy miesiące kurs podoficerów sanitarnych. Kandydaci winni byli spełniać następujące warunki:

zdolność do służby liniowej lub zdolność do służby liniowej z ograniczeniem,

wykształcenie ogólne minimum 7 klas szkoły podstawowej i odpowiedni po- ziom ogólny.

W pierwszej kolejności należało typować żołnierzy, którzy posiadali ukończone kursy sanitarne i zgłaszali się na zasadzie dobrowolności9.

Dopiero w końcu 1959 r. wymogi dotyczące kwalifikowania kandydatów uległy niewielkiej modyfikacji i przy typowaniu kandydatów do szkoły i na kursy polecono kierować się następującymi zasadami:

zdolność do służby liniowej,

wykształcenie co najmniej 7 klas szkoły podstawowej,

w zależności od rodzaju szkoły (kursu), odpowiednie przygotowanie zawo- dowe,

zamiłowanie kandydatów do danej specjalności,

typowania przeprowadzić przy współudziale szefów wydziałów i służb, do

których kandydaci byli przeznaczeni10.

Na początku lat 60. XX w. organizacja procesu szkolenia podoficerów i sanita- riuszy w tej placówce nie uległa zmianie, np. w końcu kwietnia 1960 r. zakończono kolejny turnus szkoleniowy sanitariuszy. Słuchaczy szkolonych dla WOP, którzy uzyskali średnią ocenę bardzo dobrą i dobrą, awansowano do stopnia starszego sze- regowego Terminy skierowania absolwentów na praktykę oraz kwestie związane z zakwaterowaniem i wyżywieniem uzgodniono z wojewódzkimi szpitalami MSW. Absolwentów szkoły w terminie do 30 kwietnia 1960 r. po całkowitym rozliczeniu skierowano do macierzystych jednostek w celu dalszego pełnienia służby11.

Kolejny, drugi, turnus w roku 1960 w SPS WW był już przewidziany dla 101 elewów (rocznik 1939) i został zorganizowany od 1 lipca do 30 września 1960 r. według programu opracowanego przez Oddział Służby Medycznej WOP w Warsza- wie. W grupie znalazło się 36 żołnierzy zsw szkolonych dla WOP i 65 żołnierzy zsw dla KBW (z jednostek wojskowych tych formacji). Kandydaci na elewów musieli spełnić podobne wymagania jak wcześniej12.

Przeciętnie z każdej BWOP typowano 4–5 kandydatów na sanitariuszy w celu ich przeszkolenia w SPS WW w Szczecinie.

———————

9 ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1286, t. 96, Zarządzenie Szefa Sztabu WOP nr 0101/Sztab z 19.06.1959 r. w sprawie szkolenia personelu sanitarnego dla potrzeb jednostek WOP i KBW, s. 1.

10ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1413, t. 11, Wytyczne dcy WOP w sprawie organizacji szkół podoficerskich i kursów specjalistycznych spośród żołnierzy rocznika 1939, s. 1, 3.

11ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1606, t. 41, Zarządzenie Szefa Sztabu WOP pf 78/Sztab z 14.04.1960 r. w sprawie zakończenia szkolenia programowego w Podoficerskiej Szkole Sanitarnej WW przy 12. PBWOP, s. 1.

12ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1606, t. 41, Zarządzenie Szefa Sztabu WOP pf 131/Sztab z 14.06.1960 r. w sprawie szkolenia personelu sanitarnego dla potrzeb jednostek WOP i KBW, s. 1–2.

102	Ireneusz Bieniecki

16. Kaszubska BWO – 2 sanitariuszy,

22. Białostocki Oddział WOP – 1 sanitariusz.

W związku z ćwiczeniami nakazano, aby chorych i rannych ewakuować trans- portem własnym i w zależności od wskazań hospitalizować w najbliższych szpita- lach społecznej służby zdrowia, MSW względnie izbie chorych. Chorych zakaźnie polecono izolować natychmiast w szpitalach szkolnych, stosując wobec żołnierzy kontaktujących się z nosicielami chorób zakaźnych odpowiednie środki zapobie- gawcze.

Ponadto zalecano systematycznie kontrolować stołówki, kuchnie, magazyny żyw- nościowe, przebadać personel kuchenny oraz źródła wody, z których jednostka korzy- stała w okresie ćwiczeń. Żołnierzy w tym czasie polecono zaopatrzyć w przegotowaną wodę do picia względnie kawę. Nad pododdziałami ćwiczącymi zamierzano wzmóc nadzór sanitarno-higieniczny, a w rejonie ćwiczeń przeprowadzić zwiad sanitarny14.

Z dniem 1 września 1964 r. rozpoczęto w SPS WW w Szczecinie kolejny kurs sanitarny dla 165 żołnierzy zsw, w tym 16 dowódców drużyn i 149 szeregowych. W organizacji szkoły występowały w tym czasie cztery plutony, każdy składający się z czterech drużyn (dr.). Stany osobowe plutonów były następujące:

1. pl. – 4 dców dr. + 41 szer.,

2. pl. – 4 dców dr. + 34 szer.,

3. pl. – 4 dców dr. + 39 szer.,

4. pl. – 4 dców dr. + 35 szer.15.

W pierwszej połowie 1965 r. organizacja SPS WW uwzględniała 120 elewów stanu zmiennego (w tym 80 z KBW i 40 z WOP) oraz 180 sanitariuszy stanu zmien- nego z jednostek WOP. Kadra i słuchacze szkoły posiadali na swoim uzbrojeniu 8 pistoletów i 133 pistolety maszynowe16. Natomiast w pierwszej połowie 1965 r. największy odsetek szkolonych w SPS WW stanowili przeszkoleni żołnierze zsw – łącznie 207 żołnierzy, w tym 40 podoficerów i 167 szer. na kursie sanitariuszy, któ- rych następnie przydzielono do macierzystych jednostek.

Ponadto w SPS WW w Szczecinie prowadzono także szkolenia rezerwistów. Na przykład w 1965 r. zorganizowano przeszkolenie grupy kilkudziesięciu żołnierzy re- zerwy: w kwietniu przeszkolono ich 30, w tym 10 podoficerów i 20 szeregowych (1–30 kwietnia 1965 r.), natomiast w maju – 18, w tym 3 podoficerów i 15 szerego- wych (3 maja – 1 czerwca 1965 r.).

W tym czasie elewów do szkoły nadal kierowano z jednostek WW, np. na po- czątku 1965 r. do placówki tej wcielono ogółem 128 elewów, w tym 47 z jednostek WOP i 81 z jednostek KBW17.

———————

14ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1544, t. 114, Zarządzenie Szefa Sztabu WOP płka Bronisława Wąsowskiego nr 0151 z 13.08.1963 r. o zabezpieczeniu medycznym ćwiczeń woj- skowych w 23. Chełmskim Oddziale WOP w dniach 26.08–16.09.1963 r., s. 1.

15ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1939, t. 60, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 2 z 1.09.1964 r., s. 1.

16ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1940, t. 63, Książka ewidencyjna Szkoły Sanitarnej WOP 2.02-30.07.1965 r., s. 1–6.

17ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1940, t. 64, Książka ewidencji Szkoły Sanitarnej WOP 2.02.1965–30.07.1965 r., s. 1–6.

104	Ireneusz Bieniecki

dca 1. plutonu szkolnego (3 dr. po 11 żołnierzy) – por. Hieronim Tyll,

dca 2. plutonu szkolnego (3 dr. po 11 żołnierzy) – kpr. pchor. Jerzy Marczyński,

dca 3. plutonu szkolnego (3 dr. – 13, 14 i 13 żołnierzy) – por. Lipiński,

dca 4. plutonu szkolnego (3 dr. po 13 żołnierzy) – por. Ryszard Stefaniak19. Od 1 lutego 1966 r. (zgodnie z rozkazem dowódcy WOP) w SPS rozpoczęło się

szkolenie kolejnej grupy sanitariuszy dla tej formacji. W związku z powyższym na stanowiska dowódców plutonów wyznaczono:

dcę plutonu III (4 dr. – 40 żołnierzy) – kpr. Jana Faltyna,

dcę plutonu IV (4 dr. – 40 żołnierzy) – kpr. pchor. Mariana Pietrachę20. Egzaminy końcowe dla uczestników tego kursu przeprowadzono 15–16 marca

1966 r. z następujących siedmiu przedmiotów:

organizacja i taktyka służby zdrowia (OTSZ),

anatomia,

chirurgia,

higiena,

epidemiologia,

choroby wewnętrzne,

obrona przed bronią masowego rażenia (OPBMAR)21.

Po ukończonym kursie sanitariuszy WOP do 12 jednostek tej formacji skierowa- no łącznie 139 żołnierzy.

Z tabeli 5 wynika, że w roku 1966 najwięcej sanitariuszy skierowano do: Łużyc- kiej i Lubuskiej BWOP – po 14 oraz Pomorskiej BWOP –13.

W ostatnich latach działalności SPS WW (w roku 1965 i 1966 – zob. załącz- nik 1) jej struktura organizacyjna zawierała cztery podstawowe części składowe,

wtym:

Komendę SPS (komendant, zca komendanta szkoły ds. polit., szef szkoły oraz pisarz gospodarczy – żołnierz zsw);

wykładowców (st. wykładowca i wykładowca);

dwa plutony szkolne – 1. pluton szkolny (4 dr.) – dca: por. Hieronim Tyll,

2. pluton szkolny (4 dr) – dca: kpr. pchor. Jan Marczyński;

dwa plutony kursu (sanitariuszy) – 1. pluton (4 dr.) – dca: plut. pchor. Marian

Pietracha, 2. pluton (4 dr. ) – dca: vacat22.

Na ostatni kurs sanitariuszy organizowany w szkole 3 lipca 1966 r. skierowano

47 żołnierzy WOP. Zostali oni przydzieleni do 1. i 2. plutonu (każdy z nich liczył po 4 drużyny)23.

———————

19ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1940, t. 65, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 208 z 25.10.1965 r., s. 53–57.

20ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1940, t. 66, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 25 z 31.01.1966 r., s. 36–39.

21ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1940, t. 66, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 60 z 12.03.1966 r., s. 36–39.

22ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 97, Książka ewidencyjna SPS wcielenie wiosna 1966, s. 1–4.

23ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 98, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 157 z 4.07.1966 r.; oraz Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 159 z 6.07.1966 r.

106	Ireneusz Bieniecki

Tabela 6

Przydział elewów plutonów szkolnych SPS WOP na praktyki do jednostek wojskowych na terenie Szczecina 26 września i 2 października 1966 r.

Table 6

Assignment of school platoons of the Medical Non-Commissioned Officers School of the Interior Forces to internships at military units in Szczecin of 26 September and 2 October 1966

Lp.		Jednostka wojskowa	Liczba żołnierzy skierowanych
			na praktykę
			1. plutonu	2. plutonu
			(26.09.1966)	(2.10.1966)
1.	JW 3465	(ul. Mickiewicza)	5	5
2.	JW 3692	(o.plot – ul. Ku Słońcu)	5	5
3.	JW 2015	(ul. Ku Słońcu)	5	5
4.	Jednostka WOW im. Ziemi Szczecińskiej (al. Piastów)		5	5
5.	JW 3458	(ul. Łukasińskiego)	5	5
6.	Pomorska BWOP		4	1
Ogółem żołnierzy			29	26

Źródło: ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 99, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 227 z 1966 r., s. 17 oraz Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 233 z 1966 r., s. 22

Zgodnie z programem szkolenia podoficerów sanitarnych ostatnie końcowe eg- zaminy dla całego stanu osobowego (elewów) szkoły przeprowadzono 17–18 paź- dziernika 1966 r. Słuchaczy oceniano nadal z siedmiu następujących przedmiotów:

OTSZ,

OPBMAR,

chirurgia,

higiena,

choroby wewnętrzne,

epidemiologia,

szkolenie polityczne25.

Dwa dni później – 20 października 1966 r. – żołnierzy, którzy zakończyli szkole- nie w SPS WW, skierowano do macierzystych jednostek WOP i KBW26.

SPS WW w Szczecinie rozformowano w roku 1966, a braki kadrowe w tej spe- cjalności miało uzupełniać MON27.

Podsumowanie

Oceniając kilkuletni okres funkcjonowania SPS WW w Szczecinie (1958–1966), należy stwierdzić, że w tym czasie placówka ta wykształciła liczną grupę podofice-

———————

25ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 99, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 244 z 1966 r., s. 51.

26ASG w Szczecinie, Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 99, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 248 z 1966 r., s. 33–35.

27Z. Jackiewicz, Wojska…, s. 168.

108	Ireneusz Bieniecki

Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 98, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 186 z 8.08.1966 r. Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 99, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 227 z 1966 r. oraz

Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 233 z 1966 r.

Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 99, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 244 z 1966 r. Akta PBWOP, sygn. nr 1941, t. 99, Rozkaz dzienny komendanta SPS nr 248 z 1966 r. Akta PBWOP, sygn. nr 1940, t. 63, Książka ewidencyjna Szkoły Sanitarnej WOP 2.02–

–30.07.1965 r. oraz sygn. nr 1940, t. 64, Książka ewidencyjna Szkoły Sanitarnej WOP 1.09–30.10.1965 r.

Jackiewicz Z., Wojska Ochrony Pogranicza 1945-1991. Krótki informator historyczny, Kętrzyn 1998.

Łach H., System ochrony polskiej granicy państwowej w latach 1989–2004, Olsztyn 2013.

Prochwicz J., Wojska Ochrony Pogranicza 1945-1965. Wybrane problemy, Piotrków Trybunalski 2011.

Summary

The Medical Non-Commissioned Officers School of the Interior Forces was the only school that prepared non-commissioned officers and paramedics to serve with the Interi- or Forces of the People’s Republic of Poland. It was a part of the structure of the 12th Pomeranian Border Defense Forces Brigade in the years 1958–1966. The article discuss- es the creation and the organizational development of the school and describes its role in the education of non-commissioned officers and paramedics for service with the Border Defense Forces and the Interior Security Corps (ISC). The authors discuss such matters as the origin and organizational development of the school, the organization and imple- mentation of the teaching process, the subjects taught, and the staff working at the school.