S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

Oryginalna praca badawcza

Grzegorz Diemientiew

Akademia Pomorska Słupsk diemientiew@gmail.com

Joanna Brzezińska

Akademia Pomorska Słupsk asia.diemientiew@gmail.com

REAGOWANIE LUDNOŚCI CYWILNEJ W SYTUACJI

KRYZYSOWEJ W KONTEKŚCIE CZYNNIKÓW

PSYCHOLOGICZNYCH

RESPONSE OF CIVILIANS IN CRISIS SITUATION IN CONTEXT OF PSYCHOLOGICAL FACTORS

Zarys treści: Potrzeba bezpieczeństwa jest jedną z najbardziej fundamentalnych potrzeb człowieka. W dobie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego powinno ono realizować misję profilaktycznego szkolenia obywateli w zakresie samoobrony (samoratownictwa1). Bada- nia wyraźnie wskazują, że większa część ludności nie ma absolutnie żadnego przygotowa- nia do udzielania sobie wzajemnej pomocy. Nasza planeta żyje, jest w ruchu, a zmiany klimatyczne to naturalny cykl w jej ewolucji. Ciągłe podnoszenie zdolności ratowniczych

———————

1W niniejszym artykule, dla uniknięcia nazewniczych niejasności, będziemy się posługiwać ter- minem „samoratownictwo”, oznaczającym dążenie do zapewnienia optymalnego bezpieczeństwa umiarkowanym kosztem, dzięki łączeniu środków o charakterze zapobiegawczym i środków łago- dzenia skutków wypadków. Samoratownictwo oznacza podstawowe narzędzia, techniki i trening. Odnosi się do myślenia konkretnego, którym posługuje się każdy człowiek. Na samoratownictwo składa się zespół postaw i świadomych zabiegów przygotowujących do przetrwania w przewidy- wanych trudnych i skrajnie trudnych sytuacjach. To sztuka dostosowywania samego siebie do wa- runków zewnętrznych, jak również wpływania na warunki zewnętrzne zgodnie z własnymi potrze- bami.

swojemu organizmowi poprzez zmysły i bodźce zewnętrzne zagrożeń, których źró- dłem jest świat otaczający człowieka.

Za Piotrem Gasparskim zauważmy, że są dwa modele determinantów powodują- cych gotowość do podjęcia działań ratunkowych w obliczu zagrożenia. Przypomnij- my, że w modelu gotowości do zapobiegania zagrożeniom jednym z elementów, zara- zem najważniejszym, jest diagnoza sytuacji3. Człowiek to jednostka, która posiada indywidualny, subiektywny obraz tego, co dla niej stanowi zagrożenie, a co nie. W swoim umyśle dokonuje analizy obrazu zagrożenia, na który składa się ocena prawdopodobieństwa jego wystąpienia i ewentualny wpływ na własne bezpieczeń- stwo. W myśl tego modelu, który wywodzi się wprost z teorii atrybucji Fritza Heide- ra4, każdy człowiek posiada własną wrażliwość na zagrożenia. Głównym czynnikiem ją kształtującym jest ich charakter – człowiek postrzega je w różny sposób, przy czym niektóre sytuacje (jak oddziaływanie sił natury, przestępczość czy wojna) są zagroże- niami w sposób bezsporny5. Nawet wówczas – zdaniem austriackiego uczonego – jednostka potrafi jednak przeciwstawić się swojej percepcji i ruszyć na pomoc. Czym to jest powodowane? Twórca teorii atrybucji uważał, że odnalezienie związków przy- czynowo-skutkowych daje człowiekowi poznawczą kontrolę nad rzeczywistością. To właśnie uprzednie doświadczenia – z perspektywy obserwatora czy ofiary – powodu- ją, że mniej bądź bardziej odczuwamy zagrożenie. Wiedza i odpowiednia percepcja sprawiają, że człowiek posiada zdolności do reagowania w sytuacjach zagrożenia. Heider wyróżniał dwie podstawowe kategorie przyczynowości: przyczyny we- wnętrzne, mające źródła w działającym podmiocie, i zewnętrzne, mające źródła poza nim6. Zauważmy, że osoby dotknięte powodzią w 1997 roku były zupełnie zaskoczo- ne całą sytuacją, natomiast powódź roku 2010 wykazała, że mający doświadczenie byli społecznymi liderami akcji ratunkowych, wprowadzając spokój i opanowanie. Następnym determinantem zdolności przywódczych jest charakterystyka społeczno- -demograficzna i pozycja w hierarchii społecznej7.

Analiza przeprowadzonych badań oraz wnioski płynące z literatury przedmiotu uzmysławiają różnice w podejściu do zagrożeń. Stanowisko psychologów, którzy kładą nacisk na czynniki kulturowe i społeczne, wyraźnie wskazuje, że stosunek do niebezpieczeństw i percepcji zagrożeń jest „elementem szerokiego zespołu przekonań jednostki, które powstały dzięki uwewnętrznieniu wartości grupowych”8. Można za-

———————

3Tamże, s. 17.

4Fritz Heider, ojciec teorii atrybucji. Według niego każdy człowiek dąży do wyjaśnienia otaczającego świata i stara się przewidzieć, co się w nim zdarzy. Największe zainteresowanie w świecie wzbu- dzają ludzie. Człowiek obserwujący innego człowieka stara się odpowiedzieć na pytania, dlaczego zachował się tak, a nie inaczej; dlaczego ktoś taki jest; dlaczego tak postępuje. Pragnienie wyja- śnienia sobie określonych zachowań ludzi bądź ich przewidywanie powoduje, że każdy z nas staje się swego rodzaju naiwnym psychologiem, tzn. stara się na swój sposób, w oparciu o dostępną wie- dzę, uzasadnić określone zachowania, www.newworldencyclopedia.org/entry/Fritz_Heide (dostęp:

30.10.2017).

5P. Gasparski, Atrybucyjne wyznaczniki gotowości do zapobiegania zagrożeniom, „Przegląd Psy- chologiczny” 2006, t. 49, nr 2, s. 175.

6Tamże.

7P. Gasparski, Psychologiczne wyznaczniki gotowości do zapobiegania zagrożeniom…, s. 17.

8 Tamże s. 65.

2.1. Interpretacja zagrożeń i katastrof

Założeniem roboczym było uznanie ludzi za całkowicie nieprzygotowanych i bez- bronnych wobec dotykających ich nieszczęśliwych wydarzeń. Obawiają się oni kosz- tów, strat, utraty zdrowia, jakie w związku z zagrożeniem mogą wystąpić. Brak im wiary w to, że istnieją metody (instrumenty) do niwelowania szkód czy skutków za- grożeń. Jednocześnie jednak powszechny jest brak umiejętności dostrzeżenia niebez- pieczeństw tam, gdzie one rzeczywiście występują, co może wynikać z przekonania większości z nas, że np. huragany, o sile znanej chociażby ze Stanów Zjednoczonych, są bardzo odległe. Tymczasem rzeczywistość przekonuje, że znalezienie się w zasięgu niebezpieczeństwa może być jedynie kwestią czasu.

Literatura badająca psychologiczne aspekty katastrof i zagrożeń wyróżnia dwa rodzaje analizy. Pierwszy eksponuje konsekwencje zagrożeń, natomiast drugi to, co następuje po katastrofie. Dla potrzeb niniejszego artykułu będziemy odwoływać się do obu z nich. Według P. Gasparskiego „katastrofa jest to nagłe, silne zdarzenie, poważnie obciążające możliwości adaptacyjne ulegających mu ludzi”9. W kontek- ście powyższego stwierdzenia poddanie się uczuciu lęku wywołuje w organizmie niezwykle silne reakcje, które mogą powodować zupełną bezradność. Dla wielu ba- daczy zagrożenie to nic innego, jak wzrost prawdopodobieństwa pogorszenia się do- tychczasowej sytuacji człowieka; to właśnie obraz fizycznej utraty życia, kalectwa, choroby czy w wymiarze społecznym: możliwość stania się obiektem krytyki, ośmieszenia bądź kompromitacji. Są to sytuacje sygnalizujące możliwość utraty ja- kichś wartości.

Na podstawie ujęć teoretycznych można wysunąć wniosek, że zagrożenie jest to sytuacja, która z dużą dozą prawdopodobieństwa przyniesie jednostce stratę. Kata- strofa dotyka człowieka i uderza bezpośrednio w jego wartości podstawowe – życie oraz zdrowie.

2.1.1. Charakterystyka oraz skutki zagrożeń

Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku języka polskiego zagrożenie to sytuacja lub stan, które komuś zagrażają lub w których ktoś czuje się zagrożony, jak również ktoś, kto stwarza taką sytuację10. Oczywiście można podzielić kategorie zagrożeń według różnych kryteriów. W kontekście niniejszych rozważań najbardziej odpowiednim wydaje się katalog zagrożeń przedstawiony przez OBWE (wykres 1).

Wydarzenia krytyczne o zasięgu masowym, takie jak trzęsienie ziemi, powódź, wybuch wulkanu, tajfun, wojna, udział w walce, zamachy terrorystyczne, masowe gwałty, obozy koncentracyjne, wypadki komunikacyjne, mają długotrwały i głęboko upośledzający wpływ na stan psychiczny wielu tysięcy ludzi. Stanowią potencjalny czynnik wystąpienia różnorodnych objawów psychopatologicznych wykraczających daleko poza zakres zwyczajnego ludzkiego cierpienia11. Im większe spustoszenie

———————

9P. Gasparski, Psychologiczne wyznaczniki…, s. 25.

10https://sjp.pwn.pl/sjp/zagrozenie;2542384.html (dostęp: 30.10.2017).

11Medycyna ratunkowa i katastrof, red. A. Zawadzki, Warszawa 2011, s. 62.

uniknięcia dużych strat niezbędna jest ewakuacji ludności. Tego rodzaju komunikaty należy podawać w pierwszej kolejności, w tym o sposobie jej przeprowadzenia, kie- runku i terminie, w jakim należy opuścić zagrożony teren. Takie działanie w dużym stopniu zmniejsza poczucie bezradności, paniki i niepewności ludzi zagrożonych, sprzyja natomiast ich mobilizacji, racjonalnym działaniom i aktywnemu przeciwsta- wianiu się niebezpieczeństwu. Godną uwagi propozycją jest zachęcanie poszczegól- nych rodzin mieszkających w rejonach dotkniętych prognozowanym zagrożeniem do opracowywania własnych planów działania w czasie klęski. Ich tworzenie spowoduje potrzebę poznania miejscowych źródeł zagrożeń, jak również lokalnej sieci pomocy, m.in. poprzez zaznajomienie wszystkich członków rodziny ze spisami telefonów in- terwencyjnych, adresami schronień tymczasowych, usytuowanie centrów koordynacji działań ratowniczych czy biur informacji o ofiarach. Wszystkie takie działania poma- gają także w dobrym współdziałaniu poszkodowanych ze służbami ratowniczymi.

Do działań zapobiegających skutkom katastrof zaliczyć należy oczywiście też szkolenie ratowników oraz innych osób (np. psychologów, lekarzy) nie tylko w dzie- dzinie umiejętności technicznych i organizacyjnych, ale również podstaw pomocy psychologicznej. Ważna jest także ich wiedza o fazach reakcji ofiar na katastrofę:

1.Faza katastrofy – osoby mogą reagować paniką lub odrętwieniem emocjonal-

nym, zachowują się biernie, apatycznie lub wykazują aktywność chaotyczną

ibezcelową;

2.Faza inwentaryzacji – następuje po kulminacji zdarzenia, ofiary podejmują ak- tywne działania samoratownicze, oceniają straty, poszukują innych ocalonych

iofiar;

3.Faza ratownictwa – służby ratownictwa zaczynają działania i zadaniem ocalo- nych jest podporządkowanie się im i współpraca z nimi (ważne, żeby ratownicy byli łatwo rozpoznawalni);

4.Faza naprawcza – ocaleni zwracają się często przeciw ratującym i pomagają- cym12.

Z punktu widzenia artykułu należy szczególnie wziąć pod uwagę 2. fazę. Jest ona niezmiernie ważna.

3. Badania

Poniższy rozdział opisuje metody, jakie w czasie trzech miesięcy zostały wykorzy- stane do przeprowadzenia badania, które miało wykazać poziom gotowości do podję- cia działań ratunkowych i prewencyjnych w regionie powiatu słupskiego. Badanie by- ło anonimowe, co wyraźnie ułatwiło zmobilizowanie respondentów do szczerego wyrażenia swoich poglądów i odczuć.

Dociekania naukowe, jak zresztą każdy proces społeczny, obejmują ciąg czynności ukierunkowanych na osiągnięcie pewnego celu. Głównym celem badawczym była

———————

12http://ratownictwokataklizmowe.pl/o-akademii (dostęp: 30.10.2017).

Największa część badanych była w wieku produkcyjnym od 26 do 60 lat, co stanowiło 83% respondentów, 10% osób było w wieku 18–25 lat i tylko 7% to osoby powyżej 61. roku życia (wykres 2).

Wiek

Wykres 3. Podział badanych ze względu na wiek

Graph 3. Distribution of the respondents in terms of age

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

W badaniu 48% ankietowanych miało wykształcenie średnie, 24% stanowiły osoby o wyższym wykształceniu, 22% to osoby z wykształceniem zawodowym oraz 6% – z podstawowym (wykres 4).

Wykształcenie

6%

24%

podstawowe

Wykres 4. Podział badanych ze względu na wykształcenie

Graph 4. Distribution of the respondents in terms of education

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Kolejnym badanym czynnikiem wpływającym na zaangażowanie ludzi w działa- nia ratunkowe była sytuacja materialna. Według 47% badanych wystarcza im środ- ków na zaspokojenie podstawowych potrzeb rodziny, a 42% zaspokaja większość potrzeb. Tylko 3% może sobie pozwolić na zaspokojenie wszystkich potrzeb, nato-

Wykres 7. Poziom poczucia bezpieczeństwa

Graph 7. Level of feeling of safety

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Alicja Keplinger w swoim artykule na temat psychologicznych aspektów postrze- gania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego dokonała ich kategoryzacji, która stała się podstawą zadanych ankietowanym pytań dotyczących tych niebezpieczeństw, których obawiają się najbardziej13. Ponad połowa (52%) wskazała, że najbardziej obawia się katastrof naturalnych, takich jak powódź, wichura, trzęsienie ziemi; 16% bało się dzia- łań terrorystycznych; 15% wyraziło obawy przed patologiami społecznymi, takimi jak bezrobocie czy bezprawie; 8% stanowiły osoby obawiające się działań typowo wojen- nych, natomiast znikome 3% – zagrożeń gospodarczych; 6% respondentów uchyliło się od odpowiedzi na to pytanie (wykres 8).

Której kategorii zagrożeń obawiasz się najbardziej?

Wykres 8. Postrzeganie kategorii zagrożeń przez respondentów

Graph 8. Respondents feelings about threats

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

———————

13A. Keplinger, Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2008, nr 3079, Socjologia XLIV, s. 183.

Większość (60%) zapytanych o swoje zachowanie podczas skrajnego zagrożenia odpowiedziała, że rodzina jest dla niej najważniejsza i skupiłaby się na niej; 16% osób nie wiedziało, jak by się zachowało, natomiast 18% myślałoby wyłącznie o sobie, ra- towałoby siebie; tylko 6% badanych pomyślałoby o innych (wykres 9).

W Słupsku następuje powódź/trzęsienie ziemi/katastrofa ekologiczna.

Co robisz?

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Następne pytanie – trudne ale jakże ważne – dotyczyło pomocy drugiej osobie na- wet w obliczu zagrożenia własnego bezpieczeństwa. Największy procent badanych udzielił odpowiedzi „nie wiem” – 47%; 38% nie naraziłoby swojego bezpieczeń- stwa; 12% chciałoby pomóc, ale wahałoby się, a tylko 3% bez wahania pomogłoby drugiej osobie nawet w obliczu zagrożenia swojego bezpieczeństwa (wykres 10).

Czy będąc świadomym zagrożenia wynikającego z udzielenia pomocy osobie trzeciej (tzw. samoratowanie), pomógłbyś jej, nawet gdyby było zagrożone Twoje bezpieczeństwo?

3%

12%

tak, bez wahania

tak, ale wahałbym się

47%

nie

Wykres 10. Udzielenie pomocy w obliczu zagrożenia

Graph.10. Giving help in the face of danger

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

W trakcie badań zwrócono również uwagę na profilaktykę bezpieczeństwa. Pyta- nia o „samoobronę” wykazały, że społeczeństwo posiada bardzo małą wiedzę na temat dbania o bezpieczeństwo w stanach różnych zagrożeń (wykres 11).

Załóżmy, że w powiecie słupskim zostaną zorganizowane bezpłatne kursy

i szkolenia profilaktyczne z zakresu bezpieczeństwa

i tzw. samoratownictwa. Czy byłbyś zainteresowany/zainteresowana

udziałem w takich warsztatach?

14% 13%

tak

nie wiem

54%

nie

Wykres 11. Chęć uczestniczenia w szkoleniach z bezpieczeństwa

Graph 11. Willingness to participate in safety training

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Badani zapytani, czy chcieliby wziąć udział w bezpłatnych szkoleniach w tej dziedzinie, wykazali zainteresowanie – aż 54% chciałoby skorzystać z takiej możli- wości; 13% wyraziło duże zainteresowanie wzięciem udziału w warsztatach na te- mat bezpieczeństwa; 19% nie wiedziało, czy skorzystałoby z takiej oferty. Tylko 14% respondentów nie było zainteresowanych takimi szkoleniami.

3.3. Gotowość do reagowania w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa personalnego

W teorii bezpieczeństwa podkreśla się, że bezpieczeństwo stanowi jedną z podsta- wowych potrzeb podmiotów społecznych, jest określonym stanem i procesem spo- łecznym, który umożliwia swobodny rozwój podmiotowi bezpieczeństwa. Poniższa analiza ukierunkowuje badania na bezpieczeństwo personalne14. Badanie miało na ce- lu sprawdzenie:

Czego bardziej obawiają się mężczyźni, a czego kobiety?

Jakich kategorii zagrożeń obawiamy się w różnym wieku?

Czy wyższe wykształcenie determinuje większą chęć udzielenia pomocy in- nym?

Jak sytuacja materialna wpływa na chęć udzielenia pomocy innym również

w obliczu zagrożenia własnego bezpieczeństwa?

———————

14Bezpieczeństwo personalne zajmuje się obroną człowieka jako jednostki, zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa, co odróżnia je od bezpieczeństwa narodowego, które traktuje człowieka jako część zbiorowości i koncentruje się na obronie kraju przed zagrożeniami militarnymi i niemili- tarnymi.

Następne zestawienie dotyczy wieku, który został skorelowany z kategoriami za- grożeń. Najmłodsza grupa badanych, w wieku 18–25 lat, najbardziej obawiała się za- grożeń wynikających z patologii społecznych, takich jak bezrobocie. Największa gru- pa osób – w wieku od 26 do 60 lat – niepokoiła się katastrofami naturalnymi. Natomiast najstarsza grupa wiekowa (61 i więcej lat) odczuwała strach przed działa- niami wojennymi. Wszystkie grupy wiekowe w podobnym stopniu obawiały się dzia- łań terrorystycznych (tabela 3).

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Analizie poddano również zależność między chęcią udzielenia pomocy innym a poziomem wykształcenia respondentów. Wynik był nieco zaskakujący, bo okazało się, że wraz z osiąganiem kolejnych szczebli wykształcenia nie zwiększa się chęć po- mocy innym (tabela 4).

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Następnym czynnikiem, który podlegał sprawdzeniu, był temperament i to, jak bardzo charakter wpływa na chęć niesienia pomocy drugiemu człowiekowi. Energicz- ny choleryk, czyli urodzony szef: władczy, który nie może usiedzieć w miejscu, musi działać, ale jest porywczy, niewyrozumiały i niecierpliwy. Podporządkowuje sobie in- nych, łatwo ulega gwałtownym emocjom; jest osobą, która przede wszystkim ratuje siebie i rodzinę oraz jako jeden z nielicznych chce nieść pomoc innym ludziom. Per- fekcyjny melancholik to idealista: uczuciowy, wrażliwy, dokładny, poważny. Jego „wzloty” są najwyższe, a „dołki” najniższe. Ma głębokie wnętrze, a z drugiej strony skłonny jest do depresji, nadmiernie wymagający, narzekający – najbardziej dba o ra- towanie siebie i rodziny, a 29% ankietowanych z tej grupy nie wiedziało, co by zrobiło w takiej sytuacji. Towarzyski sangwinik – dusza towarzystwa: wesoły, pogodny, towa- rzyski, gadatliwy, ale przy tym niezorganizowany i zapominalski. Jest charyzmatyczny i łatwo przekonuje innych, używając swego czaru. Mówi szybko, żywo, śmieje się. Ludzie obdarzeni takim rodzajem charakteru aż w 50% ratowaliby siebie; tylko 36% ratowałoby rodzinę, 14% nie potrafiło określić, co by zrobiło. Natomiast spokojny flegmatyk to „ambasador pokoju”: jest powolny, zrównoważony, najbardziej elastycz- ny. Za wszelką cenę unika konfliktów. Nie śpieszy się, obserwuje otoczenie. Odkłada jednak sprawy na później, powoduje bałagan. To grupa najbardziej niezdecydowanych osób wśród badanych, aż 50% nie wiedziało, jak by się zachowało. Reszta głosów roz- łożyła się pomiędzy ratowaniem siebie (14%) a ratowaniem również rodziny (36%).

Wyniki ankiety potwierdziły tezę, że charakter bardzo wpływa na zaangażowanie w pomoc drugiemu człowiekowi (tabela 6).

Tabela 6

Wpływ temperamentu na chęć udzielenia pomocy

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych przez autorów

Ostatnie kataklizmy wykazały, jak ważna jest samoobrona. Zachowanie osób po- szkodowanych może wynikać z psychologicznych następstw katastrofy i należy przewidywać, że część z nich może wykazywać postawę agresywną, obarczając od- powiedzialnością za to, co się stało, nie tylko naturę czy sprawców, ale także innych ludzi i instytucje. Poczucie żalu, gniewu i agresja mogą zostać wywołane przez złą in- formację, brak ostrzeżeń we właściwym czasie, niedotrzymanie obietnic dotyczących pomocy czy pogłoski o tym, że pomoc jest udzielana w sposób niesprawiedliwy. Ofia- rom łatwiej się pogodzić z myślą, że tragedia jest dziełem natury niż z tym, że można było jej zapobiec lub zmniejszyć jej skutki. Intensywność reakcji ocalonych może być tym większa, im bardziej zostało naruszone ich dotychczasowe życie. W stresie wy- wołanym kataklizmem działania irracjonalne są swoistą normą. Ratujący powinni być świadomi możliwości takich zachowań, aby nie brać wrogich reakcji ocalonych do siebie, nie traktować ich jako osobisty atak, lecz jako psychologiczne następstwo kata- strofy. Ocalonym, by zmniejszyć destrukcyjność ich zachowań, można np. dać stałe zajęcie przy organizowaniu pomocy, opiece nad poszkodowanymi itp.

Społeczna percepcja bezpieczeństwa, jako tworzona oddolnie, poza racjonalnością ekspercką, wskazuje na to, czego rzeczywiście boją się ludzie. Zagrożenia ze strony czynników niepaństwowych, katastrof ekologicznych, ryzyko modernizacyjne, proce- sy społeczne modyfikują sytuację bezpieczeństwa państw i ich społeczności. W naj- bliższej przyszłości problemem badawczym może się stać społeczna hierarchizacja zagrożeń, gdy niespodziewane zjawiska pogodowe będą coraz częstsze, społeczeń- stwo będzie wymagało rozwiązań systemowych, a dotychczasowa polityka społeczna nie będzie przynosiła efektów.

Niniejszy artykuł ma w swoim założeniu stanowić wstęp do refleksji nad ideą stworzenia narodowego programu szkolenia społeczeństwa z zakresu samoobrony. Badania wyraźnie ukazały istotę problemu natury ludzkiej – brak wiedzy i przeszkole- nia generuje strach oraz brak chęci pomocy innym. Niestety szybko zmieniające się środowisko naturalne może wywołać znaczną ewolucję w kontaktach interper-