S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 2	ss. 77–88	ROK 2017

ISSN 2543–7321

Stanisław Kozdrowski

Akademia Pomorska Słupsk kadry@agopol.eu

METODY I ZAKRES GROMADZENIA DANYCH

DO STATYSTYKI POLICYJNEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

(1919–1934)

METHODS AND SCOPE OF THE DATA COLLECTION

TO POLICE STATISTICS IN THE SECOND POLISH REPUBLIC

(1919–1934)

Zarys treści: W Polsce międzywojennej główny ciężar walki z przestępczością spoczy- wał na barkach policji kryminalnej, która stanowiła jeden z pionów służbowych w struk- turze Policji Państwowej, wyspecjalizowany do wykrywania i zwalczania przestępstw. Własną statystykę kryminalną w PP zaczęto tworzyć już w 1919 r., a następnie rozwijać w kolejnych koncepcjach. Autor niniejszego artykułu podjął próbę dokonania ogólnej charakterystyki systemów statystyki policyjnej, które funkcjonowały w latach: 1919– –1934. Opisuje genezę tworzenia statystyki policyjnej dotyczącej przestępczości, struk- turę i dynamikę ujawnionych przestępstw (i wykroczeń) w badanym okresie oraz meto- dy gromadzenia danych statystycznych i zasady działania rozwiniętego systemu z 1922 r., w którym rejestrowano przestępstwa i inne zdarzenia przez 13 lat.

Słowa kluczowe: Policja Państwowa, policja kryminalna, przestępczość, statystyka poli- cyjna, arkusz statystyczny

Keywords: National Police, criminal police, crime, police statistics, the statistical sheet

Wprowadzenie

Jednym z najważniejszych zadań każdego państwa, realizowanych przez jego aparat władzy i administracji, jest zapewnienie ładu i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa poszczególnym obywatelom. Podstawową organizacją, stworzoną w celu „utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego”, była w okresie mię-

78	Stanisław Kozdrowski

dzywojennym Policja Państwowa, powołana do życia ustawą sejmową z dnia 24 lip- ca 1919 r.1

Odrębną strukturą, utworzoną w tym samym celu co Policja Państwowa, był korpus Policji Województwa Śląskiego, który funkcjonował w ramach autonomii te- go województwa. Podstawą prawną tejże autonomii była Ustawa Konstytucyjna Sejmu RP z dnia 15 lipca 1920 r., która zatwierdziła Statut Organiczny Wojewódz- twa Śląskiego2. Na podstawie art. 4 Ustawy Konstytucyjnej zostało wydane Rozpo- rządzenie Wojewody Śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 r. o organizacji korpusu Po- licji Województwa Śląskiego. W art. 1 tego aktu czytamy, że „Policja Województwa Śląskiego jest organizacją służby bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego”. W dalszych rozważaniach skupimy się na funkcjonowaniu korpusu Policji Pań- stwowej, ponieważ korpus Policji Śląskiej był utworzony i szkolony na wzór PP3.

Szef resortu spraw wewnętrznych, działając na podstawie art. 5, 7 i 9 Ustawy o PP, wydał przepisy wykonawcze o utworzeniu służby śledczej. Paragraf 2 tych przepisów stanowi, że „Zadania urzędów policyjno-śledczych polegają na zapobie- ganiu i ujawnianiu przestępstw”4. Zatem zwalczaniem przestępczości zajmowała się głównie policja kryminalna, funkcjonująca przy każdej Komendzie Okręgowej Poli- cji Państwowej w formie Urzędu Policyjno-Śledczego. W okręgach policyjnych zor- ganizowano ekspozytury tego urzędu, odpowiedniej kategorii, zależnej od lokalnych warunków przestępczości. Były to ekspozytury:

I rzędu, które liczyły nie mniej niż 50 funkcjonariuszy;

II rzędu, liczące od 25 do 50 funkcjonariuszy;

III rzędu, składające się z 10 do 25 funkcjonariuszy;

IV rzędu, które zatrudniały od 3 do 10 funkcjonariuszy (§ 3 zarządzenia).

W ciągu 20 lat istnienia II RP służba śledcza (nazywana też policją kryminal- ną), ulegała wielokrotnym przekształceniom organizacyjnym5.

Dążąc do poprawy efektywności walki z przestępczością kryminalną, władze po- licyjne obciążyły obowiązkiem działania w tym kierunku także tzw. policję mundu- rową. Była to koncepcja „uśledczania” policji. Programy stałych szkół policyjnych i kursów specjalistycznych zawierały odpowiednie przedmioty traktujące o taktyce i technice wykrywania przestępstw. Na przykład w największej szkole policyjnej, ulokowanej w Mostach Wielkich, realizowano m.in. takie przedmioty, jak: Służba śledcza, Medycyna kryminalna, Zastosowanie psów w służbie zapobiegawczej w Po- licji Państwowej, Psy w służbie śledczej, Stowarzyszenia polityczne6.

———————

1„Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1919, nr 61, poz. 363 oraz liczne rozporządzenia wykonaw- cze. Od 1928 r. podstawą prawną działania PP było Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 6 mar- ca 1928 roku o Policji Państwowej (Dz.U. RP 1928, nr 82, poz. 643).

2„Dziennik Ustaw Śląskich” 1923, nr 13.

3O Policji Województwa Śląskiego, zob.: A. Misiuk, Przyczynek do dziejów Policji Województwa Śląskiego w latach 1922–1926, „Zeszyty Naukowe WSO” 1988, nr 3(62).

4„Monitor Polski” 1919, nr 235, [w:] Prawo Policji Państwowej w II Rzeczypospolitej 1915–1945.

Wybór źródeł, wybór P.K. Marszałek, Toruń 2009, s. 723.

5Szerzej na ten temat zob.: S. Kozdrowski, Wyszkolenie policyjne w II Rzeczypospolitej, Kraków

2006, s. 461–486.

6Tamże, s. 630–634.

80	Stanisław Kozdrowski

Warto zwrócić uwagę na fakt, że dopiero pod koniec lat dwudziestych i w latach trzydziestych Polska osiągnęła ogólny poziom produkcji materialnej z 1913 r. Jak pisali Zbigniew Landau i Jerzy Tomaszewski, w całym okresie istnienia II Rzeczy- pospolitej 8 lat przypadało na kryzysy (1924–1925 i 1930–1935). Przez pozostałe 13 lat koniunktura gospodarcza była w zasadzie dobra. Z tego jednak należy jeszcze odli- czyć lata 1918–1920, które stanowiły nie tylko okres początków odbudowy kraju, ale i nowych poważnych zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi11. W su- mie więc dokładnie połowa okresu międzywojennego przypadła na lata istotnych trudności gospodarczych.

To wszystko przekładało się negatywnie nie tylko na wzrost przestępczości w kraju, ale także na kondycję sił policyjnych w latach 1919–1934 i późniejszych. Czynnikiem kryminogennym były również manifestacje uliczne i masowe strajki chłopskie i robotnicze (1936–1937).

Źródła wskazują, że korpus policyjny od samego początku był nieźle zorganizo- wany do walki z przestępczością – już w 1919 r. przygotowywano się do opracowa- nia własnej statystyki kryminalnej12. Celem niniejszego szkicu jest próba przedsta- wienia wybranych elementów policyjnego systemu statystyki kryminalnej, który funkcjonował w latach 1919–1934. Ten okres przyjęto za cezurę czasową z tego względu, że szczupłe ramy zaplanowanej publikacji nie pozwalają na opis systemu statystyki policyjnej w latach 1935–1939.

Geneza systemu

W zasobach archiwalnych zachowały się wykazy statystyczne przestępczości z sześciu okręgów (z m.st. Warszawy oraz okręgów: warszawskiego, łódzkiego, kie- leckiego, lubelskiego i białostockiego). Wykazy obejmowały rok 1919 oraz tylko styczeń 1920 r. Nie zdołano ustalić, kto zainicjował prowadzenie takich statystyk.

Wykazy statystyczne z tego okresu obejmowały 108 kolumn. W kolumnach od 1 do 72 zamieszczano zbiorcze dane o tzw. przestępstwach właściwych, wykrocze- niach i niektórych innych zdarzeniach (np. samobójstwach, zaginięciach osób) z wymienionych wyżej okręgów. W pozostałych kolumnach omawianych wykazów zamieszczono informacje o stanie uzbrojenia policji, liczbie osób aresztowanych, dane ilościowe o niektórych formach pracy PP (np. o inwigilacjach osób czy o prze- pływie korespondencji biurowej)13.

Podstawą sporządzenia zbiorczego wykazu statystycznego były jednostkowe ra- porty pisemne przygotowane przez funkcjonariuszy urzędów śledczych i komisaria- tów. Przykładowo arkusz statystyczny m.st. Warszawy obejmował dane Urzędu Śledczego i 26 komisariatów, a okręgu warszawskiego zawierał dane z dwóch urzę-

———————

11Z. Landau, J. Tomaszewski, Trudna niepodległość. Rozważania o gospodarce Polski 1918–

–1939, Warszawa 1978, s. 61.

12W październiku 1919 r. wydrukowano 1000 arkuszy statystycznych, na których w styczniu 1920 r. zarejestrowano pierwsze dane liczbowe o przestępczości, zob.: Z. Piotrowski, Przestęp- czość w II Rzeczypospolitej..., s. 44.

13Tamże, Aneks nr 1, s. 173–178.

82	Stanisław Kozdrowski

Jednostki wykonawcze były obowiązane zamieszczać takie informacje w co- dziennych raportach. Obowiązek ten zniesiono na mocy Rozkazu nr 150 Komendan- ta Głównego PP z dnia 24.01.1922 r., w którym m.in. napisano, że „Przedkładanie codziennych raportów zwyczajnych pisanych znosi się”18.

Rejestry tego rodzaju w jakiś sposób przybliżały wiedzę o doświadczeniach i na- wykach przestępców, ale to było możliwe jedynie pod warunkiem, że w modus ope- randi odnotowuje się trwałe, indywidualne i powtarzalne cechy postępowania prze- stępcy, który „dopracował się” własnej techniki i taktyki dokonywania czynów, swoistej specjalizacji (np. taką mieli tzw. kasiarze, doliniarze, kieszonkowcy, oszu- ści)19. W 1921 r. nastąpił dalszy rozwój metod sporządzania danych o przestępczości dla potrzeb policyjnej statystyki. W tymże roku przygotowywano już zestawy mie- sięczne ze wszystkich 16 okręgów policyjnych. Na ich podstawie Komenda Główna

PPzestawiała arkusze zbiorcze o przestępczości na terenie całej Rzeczypospolitej, jednakże zakres rejestrowanych wówczas danych uległ znacznemu zawężeniu. Zre- zygnowano mianowicie z umieszczania w wykazach statystycznych informacji ilo-

ściowej o pracy PP, o stanie jej uzbrojenia, wyposażenia w przybory daktyloskopij- ne, aparaty fotograficzne itp.; zaniechano umieszczania danych o liczbie spraw przekazanych do postępowania sądowego. Nie zaszły większe zmiany dotyczące systemu rejestrowanych zdarzeń przestępczych w układzie wewnętrznym kolumn arkusza statystycznego.

W tabeli 2 ukazano zestawienie liczby przestępstw w Polsce w 1921 r. opraco- wane na podstawie zmodyfikowanych arkuszy policyjnej statystyki.

					Tabela 2
	Statystyka PP o przestępczości w Polsce w 1921 r.
					Table 2
	PP statistics about crime in Poland in 1921
Kwartał	Przestępstwa	Zaginięcia	Samobójstwa		Ogółem
1921 r.	i wykroczenia
I	59 709	109	238		60 056
II	74 641	279	398		75 318
III	90 016	278	411		90 705
IV	94 961	253	346		95 560
Razem:	319 327	919	1393		321 639

Źródło: Z. Piotrowski, Przestępczość w II Rzeczpospolitej…, s. 53.

Po 1921 r. Policja Państwowa zrezygnowała ze stosowania omawianego arkusza, w którym nie rozdzielono przestępstw od wykroczeń. Szacunkowo w podanej licz- bie mieści się ponad 200 tys. przestępstw i ponad 100 tys. wykroczeń. Są to stosun-

———————

18Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Zespół MSW, Zbiór rozkazów KG PP, t. 1, poz. 150.

19L. Radzinowicz, Przestępczość w Polsce w latach 1924–1933…, s. 70.

84	Stanisław Kozdrowski

przestępstwo nie miało miejsca, natychmiast wysłać sprostowanie; 2) po upływie roku wraz z wykazem przestępczości za dany rok, wszystkie jednostki policyjne przesyłają jednostkom wyższej instancji wykaz sprostowań dokonanych w ciągu ubiegłego roku. Na podstawie tego wykazu poprawia się roczny wykaz przestępczo- ści z danego terenu”22.

Z tego widać, że w praktyce tworzenia zbiorów statystycznych stwierdzono jed- nak „pewien odsetek danych nieprawdziwych”. Stąd decyzja Komendanta Główne- go Policji Państwowej, aby temu zapobiec na przyszłość. Na podkreślenie zasługuje tu jeszcze stanowisko autorów zbiorów statystycznych Głównego Urzędu Staty- stycznego, którzy w dwóch kolejnych rocznikach napisali, że publikowane zestawy policyjne o przestępczości zawierają „czyny przestępcze będące przedmiotem do- chodzeń policyjnych”23. Jest to wyraz zaufania GUS-u do wiarygodności policyjnej statystyki przestępczości.

Po trzecie – kolejną ważną zaletą omawianej na tym miejscu statystyki była stosunkowo duża jej szczegółowość. Przestępstwa, wykroczenia i inne zda- rzenia początkowo grupowano w 59 odrębnych kolumnach, po czym rozsze-

rzono je na 65 rubryk. Na rejestrację przestępstw właściwych przeznaczono

52 kolumny, na wykroczenia – 10, a na inne zdarzenia – 324. Znaczne uszcze- gółowienie zbioru statystycznego pozwala na łatwiejszą analizę wielu odręb- nych typów przestępstw i innych rejestrowanych zdarzeń. Ale trudności pozostały, bo zatarta była granica podziału między niektórymi typami prze- stępstw, szczególnie w grupie przestępstw skierowanych przeciwko państwu, porządkowi publicznemu i przestępstw tzw. natury politycznej.

Po czwarte – statystyka kryminalna z lat 1922–1934 została dostosowana do poziomu wykształcenia policjantów z najniższych ogniw Policji Państwo- wej. To ważny walor, ponieważ trudności wynikające z niskiego wykształce- nia posterunkowych były w praktyce potęgowane różnorodnością przepisów prawnych. Równocześnie funkcjonowały trzy kodeksy karne byłych zabor- ców (austriacki, pruski i rosyjski). Ponadto wprowadzono wiele szczegóło- wych aktów materialno-normatywnych i proceduralnych, w postaci zarzą- dzeń, okólników, instrukcji itp. W omawianym okresie wszedł w życie Kodeks karny i wykroczeń z 1932 r. (autorstwa J. Makarewicza), co dodat-

kowo utrudniało opanowanie nowej problematyki prawnej.

Z tych wszystkich powodów władze policyjne utrzymały przedmiotowe określe- nie zdarzeń podlegających rejestracji, co pozwoliło na wprowadzenie i utrzymanie ciągłości statystyki przez 13 lat, tj. do czasu wdrożenia nowego ustawodawstwa. Wprowadzono w tym czasie tylko jedną drobną zmianę, która polegała na wyłącze- niu z arkuszy statystycznych (w 1929 r.) pojęć: zameldowano policji i wykryty (cho- dzi o sprawców) i wprowadzeniu na to miejsce określeń: wiadomo policji i nie wy- kryto (także sprawców)25.

———————

22AAN, Zespół MSW, Zbiór rozkazów KG PP, t. 3, poz. 742.

23„Mały Rocznik Statystyczny GUS” 1938, s. 350; tenże za rok 1939, s. 362.

24L. Radzinowicz, Przestępczość w Polsce w latach 1924–1934..., s. 20–23.

25AAN, Zespół MSW, Zbiór rozkazów KG PP, t. 3, poz. 413, akapit IX, Rozkaz KG PP nr 413 z dnia 8 X 1928 r.

86	Stanisław Kozdrowski

Przedstawione informacje o zbiorczym zestawieniu liczby przestępstw i wykro- czeń w Polsce (w latach 1922–1934) zweryfikował Z. Piotrowski, który przeliczył wszystkie wskaźniki na podstawie zachowanych w archiwach kompletnych i orygi- nalnych arkuszy statystycznych PP z omawianego okresu. Wyniki tej weryfikacji (w uproszczeniu) wyglądają następująco26:

wg uzupełnionych przez niego danych za rok 1922 i 1923, liczba przestępstw

iwykroczeń w roku 1922 została ustalona na poziomie 858 228, a wskaźnik dy- namiki wyniósł 44,06, natomiast w roku następnym, odpowiednio, 1 533 310

i78,72;

w 1924 r. przestępstw i wykroczeń było mniej o 925;

w 1925 r. w wyliczeniu Radzinowicza zaniżono liczbę przestępstw i wykro- czeń o 1315;

w 1927 r. zaniżono liczbę przestępstw i wykroczeń o 8996, a wskaźnik dy- namiki o 0,52%;

w następnym roku zaniżenie to wyniosło 9013, a wskaźnik dynamiki 1,48%. Ponadto Z. Piotrowski ustalił w ten sposób jeszcze kilka innych rozbieżności, np.

w 1929 r. przestępstw i wykroczeń było mniej o 7175, a wskaźnik dynamiki był niż- szy o 0,31%.

Nie można przy tym wykluczyć pomyłki Z. Piotrowskiego, który wykonał bar- dzo żmudną i pracochłonną analizę porównawczą przedstawionych danych liczbo- wych i procentowych. Rozbieżności wystąpiły w liczbach bezwzględnych, nato- miast różnice we wskaźnikach dynamiki mieściły się w granicach 1% /+/-1.

Można jeszcze zaprezentować dane statystyczne dotyczące stanu przestępczości opublikowane w innej książce L. Radzinowicza.

Liczby zawarte w tym zestawieniu zbiorczym dają przybliżony obraz zadań Poli- cji Państwowej na odcinku zwalczania przestępczości. Najmniej przestępstw zareje- strowano w 1925 r. (331 742), a najwięcej w 1934 r. (657 892).

Tabela 4

Zbiorcze zestawienie statystyczne o przestępczości w Polsce w latach 1924–1934

Table 4

Summary statistics on crime in Poland in the years 1924–1934

Rok	Ogólna liczba przestępstw	Rok	Dane ze statystyki policyjnej
1924	364 033	1930	479 017
1925	331 742	1931	531 373
1926	404 654	1932	619 748
1927	450 956	1933	643 720
1928	470 194	1934	657 892
1929	485 937

Źródło: L. Radzinowicz, Struktura przestępczości w Polsce, Warszawa 1937, s. 25.

———————

26Z. Piotrowski, Przestępczość w II Rzeczpospolitej..., s. 63.

88	Stanisław Kozdrowski

Piotrowski Z., Przestępczość w II Rzeczypospolitej, wg statystyki policyjnej, 1986 – pra- ca magisterska niepublikowana.

Radzinowicz L., Przestępczość w Polsce w latach 1924–1933. Na podstawie policyjnej statystyki kryminalnej, Warszawa 1935.

Radzinowicz L., Przestępczość w Polsce w 1934 r., „Głos Sądownictwa” 1935, nr 7–8. Radzinowicz L., Struktura przestępczości w Polsce, Warszawa 1937.

Radzinowicz L., Wpływ warunków ekonomicznych na przestępczość w Polsce w latach 1928–1934, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1969, t. XXI, nr 2.

Służba śledcza. Podręcznik dla funkcjonariuszów Policji Państwowej, oprac.: podinspek- tor Józef Piątkiewicz, nadkomisarz dr Gabryel Lax i komisarz Józef Jakubiec – wy- kładowcy I kursu instruktorskiego Głównej Szkoły Policji w Warszawie, Warszawa 1928.

Szawer B.M., Winberg A.J., Kryminalistyka, Warszawa 1949.

Summary

Despite the many flaws in the organization and activities of the national police, this does not change the fact that interwar Poland managed to organize an efficient police apparatus, which gave the public a sense of security and effectively combated social crime. The main burden of tasks relating to the detection and prosecution of criminal of- fences rested on the shoulders of the investigative services, which was established as a specialized division to fight crime. The first attempts to develop and implement police force crime statistics took place in 1919-1920. The basic sets were the daily reports of police officers from different units, initially with six districts (1919). Then statistical lists were improved and data was collected from all districts. A breakthrough in the organiza- tion of statistics came in 1922, which departed from "daily reports". Instead a detailed statistical sheet was used that did not change much for 13 years – to 1934, and subse- quent changes occurred in 1935.