S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 2	ss. 119–128	ROK 2017

ISSN 2543–7321

Andrzej Stec

Akademia Pomorska Słupsk stec75@wp.pl

POLSKA I UKRAINA NA TLE ZMIAN

W UKŁADZIE GEOPOLITYCZNYM

POLAND AND UKRAINE AGAINST

THE BACKGROUND OF CHANGES

IN THE GEOPOLITICAL SYSTEM

Zarys treści: Polskę i Ukrainę łączy przeszło tysiącletnie sąsiedztwo oparte na podob- nych doświadczeniach oraz złożonej historii. Oba kraje z racji położenia geograficznego znalazły się na styku rywalizacji mocarstw, tj. Stanów Zjednoczonych i Chin, które chcą rozszerzyć swoje wpływy na państwa naszego regionu. Dużego znaczenia nabiera w tej sytuacji polityka Federacji Rosyjskiej, która dzięki potencjałowi obszarowemu uzyskuje możliwość rewizji ładu światowego i kwestionowania pozycji Stanów Zjednoczonych. Realizacja koncepcji chińskiego Nowego Jedwabnego Szlaku może doprowadzić do za- sadniczego przewartościowania i podważenia koncepcji światowego systemu potęg mor- skich w drodze zmiany „architektury handlu”, co będzie miało bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo naszego regionu.

Słowa kluczowe: Polska, Chiny, Ukraina, USA, geopolityka, geostrategia, bezpieczeń- stwo, Nowy Jedwabny Szlak

Key words: Poland, China, Ukraine, USA, geopolitics, geostrategy, security, the New Silk Road

Polskę i Ukrainę łączy przeszło tysiącletnie sąsiedztwo oparte na burzliwej i trud- nej historii. Oba kraje przeszły przez rozbiory oraz objęły je procesy państwotwór- cze w XX w., z tym że Ukrainie nie udało się wybić na niepodległość w dwudziesto- leciu międzywojennym. Geopolityka to połączenie cech geograficznych naszej planety (np. surowców naturalnych) z działalnością człowieka (np. poprzez osią- gnięcia technologiczne), zmieniające charakter (a także wartość) danego miejsca geograficznego w dłuższej perspektywie czasowej. Upraszczając znaczenie terminu

120	Andrzej Stec

geopolityka, można zawęzić je do otoczenia (świata), w którym funkcjonuje na co dzień dane państwo1. Z geopolityki wynika z kolei geostrategia, która opisuje „gdzie i w jaki sposób podmiot polityczny (państwo) kieruje wysiłki wojskowe i dyploma- tyczne w celu poprawienia swojej pozycji i optymalizacji własnego rozwoju, często kosztem innych”2. W związku z tym, że zasoby surowcowe są ograniczone, najsil- niejsze mocarstwa muszą zdecydować, gdzie podejmować działania gospodarcze lub wojskowe, aby realizować swoją politykę zagraniczną. Ograniczenia mogą dotyczyć uwarunkowań geograficznych, takich jak: bariery naturalne (góry, morza i oceany), znaczne dystanse, zasoby surowcowe oraz potencjał rolniczy itp. Geostrategia, a właściwie jej komponent wojskowy i związana z nim projekcja siły wojskowej da- leko od własnych baz, wskazuje na problem dystansu oraz uwarunkowań tereno- wych: gór, oceanów oraz brak dostępnych i dogodnych portów wojennych, jako czynników newralgicznych dla jej realizacji. Polska i Ukraina z racji swego położe- nia na styku rywalizacji mocarstw, tj. Stanów Zjednoczonych i Chin oraz pretendo- wania do tego grona Federacji Rosyjskiej, stały się krajami, które w przeszłości pod- legały wpływowi doktryn słowianofilstwa i panslawizmu3 a obecnie władze na Kremlu chętnie widziałyby „finlandyzację Ukrainy”4 i zmarginalizowanie Polski w Unii Europejskiej. Imperialistyczne zakusy Federacji Rosyjskiej (FR) spowodo- wały, że Ukraina w 2016 r. znalazła się na skraju zapaści społeczno-ekonomicznej i finansowej. Pomimo aktywnej postawy polskiej dyplomacji, którą można określić mianem „adwokata Ukrainy” oraz poparcia dyplomatycznego, propagandowego i moralnego ze strony krajów UE i USA, w 2017 r. widoczne są już oznaki „zmę- czenia” społeczeństw zachodnich wspomnianą problematyką oraz ograniczenia po- mocy finansowej i wojskowej (wyposażenie nieśmiercionośne, doradcy woskowi itp.).

Kraje Unii Europejskiej i USA stosują presję ekonomiczną na FR, ta zaś wobec Ukrainy ograniczoną interwencję zbrojną. Dla Unii Europejskiej Polska i Ukraina liczą się przede wszystkim jako rynek zbytu i „kordon bezpieczeństwa”. Z kolei Stany Zjednoczone zajmują postawę dość dwuznaczną względem Ukrainy. O ile amerykański Kongres i wysocy rangą wojskowi głośno domagają się rozpoczęcia dostaw broni do tego kraju, o tyle otoczenie prezydenta Baracka Obamy i Donalda Trumpa zachowuje się w tej materii dość – mówiąc oględnie – „powściągliwie”, przedkładając rozwiązania dyplomatyczne i powrót do polityki „resetu”5 z Moskwą. Wszystkie zainteresowane ośrodki siły wiedzą jednak, że Rosja nie „odpuści” Ukra-

———————

1Zob. szerzej: J. Grygiel, Great Powers and Geopolitical Change, Baltimore 2006, s. 24.

2J. Bartosiak, Pacyfik i Eurazja. O wojnie, Warszawa 2016, s. 38.

3Zob. szerzej: L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 505–

–507.

4Finlandyzacja (fiń. Suomettuminen) – ograniczenie przez obce mocarstwo (dawniej Związek So- cjalistycznych Republik Radzieckich a obecnie Federację Rosyjską) swobody polityki zagra-

nicznej innego państwa w zamian za rzekomy brak interwencji w politykę wewnętrzną. Przeja- wiała się ona w ścisłych związkach gospodarczych oraz rosyjskich próbach interwencji w wewnętrzne sprawy Finlandii, dotyczące np. obsady wysokich stanowisk w tym kraju, oraz na niedrażnieniu Moskwy, a czasami wręcz wychodzeniu naprzeciw jej zamiarom.

5Por. M. Kaczmarski, Kruchy „reset”. Bilans i perspektywy przemian w relacjach rosyjsko- -amerykańskich, Warszawa 2011, s. 7–25.

122	Andrzej Stec

ce rosyjską strategię bezpieczeństwa narodowego, należy uwzględnić: konstytucję, ustawy o bezpieczeństwie z lat 1992 i 2010, koncepcje bezpieczeństwa narodowego z lat 1997 i 200111, strategię bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej do 2020 r. z 12 maja 2009 r. oraz dwa strategiczne dokumenty Federacji Rosyjskiej z przełomu 2015/16 r., które już weszły w życie: jawną strategię bezpieczeństwa na- rodowego oraz tajny plan obrony do roku 2020.

Normy zawarte w wyżej wymienionych aktach prawnych odzwierciedlają pogor- szenie relacji Rosji z Zachodem, które nastąpiło po aneksji Krymu i wojnie w Don- basie, jak również interwencji rosyjskiej w Syrii. Dokumenty te identyfikują USA, Polskę oraz inne kraje Sojuszu Północnoatlantyckiego jako główne zagrożenie. Eu- roatlantyckie aspiracje Ukrainy z kolei stanowią pośrednie zagrożenie. Wyraźny jest język otwartej konfrontacji, natomiast rozszerzenie NATO o Ukrainę12 oraz budowa tarczy antyrakietowej (z jej elementami w Polsce) są dla Federacji Rosyjskiej nie do zaakceptowania. Należy zwrócić uwagę, iż coraz częściej w rosyjskich dokumentach definiuje się „zagrożenie” jako groźbę wybuchu konfliktu, a nie tylko obawę przed taką możliwością. Z tego wynika, iż Rosja przygotowuje się na dłuższy czas bardzo złych relacji z Zachodem. Nie można wykluczyć pełnej agresji na Ukrainę oraz za- grożenia dla państw bałtyckich i – w dalszej kolejności – Polski. W sytuacji dotarcia wojsk FR do brzegów Dniepru nastąpiłby masowy odpływ kapitału zachodniego z Polski i krajów bałtyckich (Estonii, Litwy i Łotwy). Gwarancją bezpieczeństwa byłaby stała obecność sił amerykańskich w zagrożonych państwach w wymiarze pięciokrotnie większym od zakładanego na początku 2017 r. w naszym regionie.

Na przełomie 2016 i 2017 r. Federacja Rosyjska bez wątpienia znalazła się w sy- tuacji kryzysowej – zarówno w obszarze gospodarczym, jak i bezpieczeństwa. Kry- zys gospodarczy wynika ze zjawisk w dużym stopniu niezależnych od Rosji (np. spadek cen ropy i gazu stanowiących 65% eksportu) lub będących skutkiem wcze- śniejszej polityki Kremla i mających charakter głęboko systemowy (niewydolność wynikająca z przyjętego modelu funkcjonowania gospodarki oraz zbyt duże nakłady na wojsko, tj. 9% budżetu).13 Jeśli chodzi o polityczny aspekt sytuacji kryzysowej,

———————

gu Wschodnia Syberia–Ocean Spokojny do Chin i akceptacja kredytów chińskich na 25 mld USD. Chiny stały się kluczowym partnerem w rozwoju rosyjskiego Dalekiego Wschodu (pro- gram zaakceptowano w 2009 r.). Rosja zdecydowała się także na zaostrzenie relacji z Japonią (która jest potencjalnym partnerem w hamowaniu wzrostu Chin), eskalując spór terytorialny o Wyspy Kurylskie w momencie podobnych napięć między Pekinem a Tokio. Również postawa Moskwy w kryzysie koreańskim, taka sama jak podejście chińskie, demonstruje brak gotowości do zacieśnienia relacji z Koreą Południową. M. Kaczmarski, Kruchy „reset”…, s. 25.

11Zob. szerzej: T. Dmochowski, Koncepcje bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej

1997–2000, „Cywilizacja i Polityka” 2008, nr 6, s. 158–177.

12W Rosji nadal pokutuje mit, iż imperialność tego kraju bez kontroli nad Ukrainą byłaby nie w pełni wartościowa. Większość Rosjan uznaje Ukraińców nie za odrębny naród, lecz tzw. brat- ni naród. W podobnym tonie wypowiada się także kremlowska propaganda, propagując „federa- lizację Ukrainy”, wspólne życie „dwóch bratnich narodów”, z czego Rosjanie to ten rzekomo starszy brat – choć w rzeczywistości jest odwrotnie. Zob. szerzej: Є. Добровольський, Сусіди,

Тернопіль, 2015, s. 178.

13Zob. szerzej: Raport Akademii Europejskiej Krzyżowa – Kryzys finansowy Rosji i gospodarka Zachodu, http://akademia.krzyzowa.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id= 87&catid=12&Itemid=211&lang=pl (dostęp: 28.02.2017).

124	Andrzej Stec

łudniowy Wschód” Wermachtu, Jewgienija Messnera. Ten teoretyk wojskowości, szczególnie lubiany przez głowę państwa rosyjskiego, opisywał i analizował kon- flikt zbrojny nowego typu, który opierał się na takich formach walki, jak globalny terroryzm, ruch powstańczy czy też partyzantka ludowa. Korzystając z teorii Messnera, władze kremlowskie po anschlussie Krymu rozpoczęły drugi etap wojny, który można określić jako „wojnę chaosu”, składającą się z takich elementów, jak: wojna bez wojska (np. w mediach), wojna bez stałej linii frontu (ataki w różnych miejscach), wojna dyskretna i ekonomiczna, która toczyła się faktycznie od paru lat, przy dużym udziale służb specjalnych FR, na wielu płaszczyznach jednocześnie. Rozpoczęła się na szeroką skalę na terenie Europy walka dezinformacyjna, której kontynuacją było tworzenie spontanicznych, lokalnych grup separatystycznych ma- jących na celu paraliż ośrodków władzy i niedoceniane do tej pory oddziaływanie psychologiczne.

Objawy podobnych zjawisk w postaci wrogich działań o podłożu celnym18 oraz cyberataki19 można zaobserwować także w relacjach Federacji Rosyjskiej z Polską, co stwarza realne zagrożenie dla sprawnego funkcjonowania państwa20. Trudno jest uważać władze na Kremlu za poważnego partnera zarówno w sprawach gospodar- czych, jak i wojskowych, gdyż zarówno przy zawarciu tzw. porozumień z Mińska I (12.02.2014 r.), jak i tzw. porozumień z Mińska II (zawartych w nocy z 19 na 20.09.2015 r.), nie dotrzymywały one zawartych w nich ustaleń, mając na celu jedy- nie utrzymanie status quo, zajęcie kolejnych terenów Ukrainy, udawanie, że nie ma agresji rosyjskiej na terytorium Ukrainy a Krym już jest rosyjski, jednocześnie pro- wadząc regularną wojnę gospodarczą na ceny ropy i gazu oraz informacyjną i pro- pagandową21. Systematyczne naruszanie przez FR swoich zobowiązań gospodar- czych i wojskowych podważa stabilność globalnego systemu bezpieczeństwa, jak też stanowi dowód, że nie można ufać żadnym obietnicom ani zobowiązaniom ro- syjskich władz. W działaniach Rosji (która używa potencjału surowcowego, obsza- rowego czy nawet atomowego)22 widać realizację projektu strefy poradzieckiej na- wet w postaci rozwiązań siłowych, co stwarza realne zagrożenie dla suwerenności i integralności Polski oraz Ukrainy.

Realizacja koncepcji chińskiego Nowego Jedwabnego Szlaku może doprowadzić do zasadniczego przewartościowania i podważenia koncepcji światowego systemu

———————

18Zob. także: M. Kowalewski, Polsko-rosyjska wojna handlowa, „Wprost” 2016, nr 7, s. 4–5, www.wprost.pl/tylko-u-nas/532030/Polsko-rosyjska-wojna-handlowa-Przy-granicy-traca- wszyscy.html (dostęp: 28.02.2017).

19J. Grubicka, Polityka cyberbezpieczeństwa Polski wobec kryzysu ukraińskiego, [w:] Bezpieczeń- stwo państw Europy Środkowo-Wschodniej w kontekście konfliktu na Ukrainie, red. T. Pączek, Słupsk 2016, s. 273–290. Zob. także, S. Krawiec, Kobieta od cyberroboty, „Wprost” 2016, nr 7, s. 40–42.

20E. Żemła, Batalia o bezpieczeństwo, „Wprost” 2016, nr 7, s. 17–19.

21O odpowiedzialności państwa za działania zabronione zob. szerzej: M. Balcerzak, Odpowie- dzialność międzynarodowa państwa za działania zabronione a systemowy charakter prawa mię- dzynarodowego, [w:] Państwo a prawo międzynarodowe jako system prawa, red. R. Kwiecień,

Lublin 2015, s. 319–335.

22C. Marcinkowski, Hybrydowy charakter konfliktu zbrojnego na Ukrainie (2014–2015). Implika- cje dla przyszłości, [w:] Bezpieczeństwo państw Europy Środkowo-Wschodniej…, s. 61–70.

126	Andrzej Stec

dewastacje cmentarzy mniejszości w Polsce i na Ukrainie, które już miały miejsce). Używanie nieadekwatnych słów oraz obrazów filmowych może doprowadzić do powstania mitów, których przezwyciężenie zajmie kolejne dziesiątki lat. Pamiętać także należy, iż Ukraina jest krajem o wiele bardziej zróżnicowanym pod względem religijnym, językowym i kulturowym niż Polska oraz jest na etapie budowania wła- snej tożsamości narodowej. Należy więc dbać o wzajemne stosunki polityczne, go- spodarcze, samorządowe w myśl zasady, że wrogów szuka się daleko a przyjaciół blisko oraz szukać tego co łączy a nie dzieli!

Bibliografia

Balcerzak M., Odpowiedzialność międzynarodowa państwa za działania zabronione

asystemowy charakter prawa międzynarodowego, [w:] Państwo a prawo międzyna- rodowe jako system prawa, red. R. Kwiecień, Lublin 2015.

Bartosiak J., Pacyfik i Eurazja. O wojnie, Warszawa 2016.

Brzeziński Z., Wielka szachownica, Warszawa 1998.

Dawisha C., Putinʼs Kleptocracy. Who Owns Russia, New York 2015. Добровольський Є., Сусіди, Тернопіль 2015.

Dmochowski T., Koncepcje bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej 1997–

–2000, „Cywilizacja i Polityka” 2008, nr 6.

Grubicka J., Polityka cyberbezpieczeństwa Polski wobec kryzysu ukraińskiego, [w:] Bez- pieczeństwo państw Europy Środkowo-Wschodniej w kontekście konfliktu na Ukra- inie, red. T. Pączek, Słupsk 2016.

Grygiel J., Great Powers and Geopolitical Change, Baltimore 2006.

Kaczmarski M., Kruchy „reset”. Bilans i perspektywy przemian w relacjach rosyjsko- -amerykańskich, Warszawa 2011.

Kowalewski M., Polsko-rosyjska wojna handlowa, „Wprost” 2016, nr 7. Krawiec S., Kobieta od cyberroboty, „Wprost”2016, nr 7.

Kupiecki R., Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego, Warszawa 2016. Marcinkowski C., Hybrydowy charakter konfliktu zbrojnego na Ukrainie (2014–2015).

Implikacje dla przyszłości, [w:] Bezpieczeństwo państw Europy Środkowo-Wschod- niej w kontekście konfliktu na Ukrainie, red. T. Pączek, Słupsk 2016.

Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000. Żemła E., Batalia o bezpieczeństwo, „Wprost” 2016, nr 7.

Żurawski vel Grajewski P., Polska polityka wschodnia 1989–2015, Kraków 2016.

Czerniewicz K., Konfrontacji ciąg dalszy. Co mówi rosyjska strategia bezpieczeństwa, Ośrodek Analiz Strategicznych, https://oaspl.org/2016/02/16/konfrontacji-ciag-dalszy- co-mowi-rosyjska-strategia-bezpieczenstwa/ (dostęp: 28.02.2017).

———————

w postaci dostaw broni i amunicji w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. Należy w tym miejscu rozważyć analizę sojuszy, której dokonał Robert Kupiecki: „Na przestrzeni ostatnich 400 lat trzy czwarte zawieranych sojuszy nie zostało dotrzymanych, a w co dziesiątym sojusznik wystąpił przeciwko sojusznikowi”. R. Kupiecki, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego, Warszawa 2016, s. 14.