S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 2	ss. 129–142	ROK 2017

ISSN 2543–7321

Ewa Matuska

Akademia Pomorska Słupsk ewa.matuska@apsl.edu.pl

ZAGROŻENIA PSYCHOSPOŁECZNE ZWIĄZANE Z PRACĄ

PSYCHOSOCIAL HAZARDS RELATED TO WORK

Zarys treści: Artykuł omawia temat zagrożeń psychospołecznych związanych z pracą w kontekście polityki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz efektywności pracy. Ujmuje ramy pojęciowe ryzyk psychospołecznych i ich wymiary w funkcjonowaniu współcze- snych organizacji. Analizuje dominujące zagrożenia psychospołeczne w odniesieniu do Polski na podstawie wyników badań Europejskiej Agencji Zdrowia i Bezpieczeństwa

wPracy, ESENER-1 i ESENER-2. We wnioskach przedstawia postulat włączenia ewa- luacji ryzyk psychospołecznych w przedsiębiorstwach do procedur stosowanych przez służby BHP.

Słowa kluczowe: zagrożenia psychospołeczne w pracy, bezpieczeństwo i higiena pracy, stres organizacyjny, efektywność pracy

Key words: psychosocial work hazards, safety and hygiene at work, organizational stress, work efficiency

Wprowadzenie

Bezpieczeństwo pracy i ochrona zdrowia pracowników zajmują istotne miejsce w polityce społecznej Polski, a od 2004 r. podlegają także legislacyjnym regulacjom Unii Europejskiej. Kodeks pracy w art. 94 specyfikuje, że „Pracodawca jest obowią- zany w szczególności […] zapewniać bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić systematyczne szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i hi- gieny pracy […] organizować pracę w sposób zapewniający zmniejszenie uciążli- wości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie” oraz „jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi”1. Ochrona zdrowia w miejscu pracy w prawie unijnym opiera się głównie na zapisach Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r., który uruchomił szereg dyrektyw socjalnych, w tym dyrektywę ramową

———————

1Tekst jednolity: Dz.U. 2016, poz. 1666, z późn. zm.

130	Ewa Matuska

dotyczącą bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (89/391/EWG), naka- zującą pracodawcom respektowanie godnych warunków pracy jako jednego z naj- ważniejszych praw robotniczych2. Ta sama dyrektywa zobowiązuje pracodawców do wprowadzania środków zapobiegawczych chroniących pracowników przed wy- padkami przy pracy i chorobami zawodowymi. Zgodnie z art. 151 Traktatu o funk- cjonowaniu Unii Europejskiej, państwa członkowskie powinny aktywnie działać na rzecz promowania zatrudnienia i poprawy warunków pracy. Egzekwowanie od pra- codawców konkretnych działań na rzecz tworzenia bezpiecznych warunków pracy, w zgodzie ze standardami obowiązującymi w krajach Europy zachodniej, jest jednak problematyczne.

Wymóg poddania się regulacjom prawnym i instytucjonalnym Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy umożliwia natomiast stosowanie jednoli- tej metodologii badawczej i tym samym poszerza możliwość aplikacji wniosków uzyskanych z przeprowadzanych porównawczych badań naukowych. Europejska Agencja Zdrowia i Bezpieczeństwa w Pracy (European Agency for Safety and Health at Work, w skrócie: EU-OSHA)3 prowadzi cykliczne badania w zakresie znanych i nowo pojawiających się zagrożeń związanych z pracą (job related hazards). Wyni- kiem tych badań jest klasyfikowanie i segmentacja różnych czynników ryzyka zawo- dowego oraz porównywanie wskaźników bezpieczeństwa pracy osiąganych w danym okresie przez poszczególne kraje Wspólnoty. Polska jest obecna w tych badaniach od ponad dziesięciu lat, co stanowi czas wystarczający do wnioskowania o status quo polskiego bezpieczeństwa pracy oraz o trendach w tym obszarze. Przedmiotem badań EU-OSHA są również tzw. psychospołeczne zagrożenia w pracy, które stano- wią coraz baczniej obserwowaną sferę czynników ryzyka zawodowego4.

Pojęcie psychospołecznych zagrożeń w pracy

Za zagrożenie dla człowieka, szeroko rzecz ujmując, można uznać każde zjawi- sko, sytuację, czynnik, które prawdopodobnie jest w stanie spowodować istotną dla niego szkodę5. Kryterium natury spodziewanej szkody wyznacza ogólny podział za- grożeń na:

zagrożenia fizyczne (biologiczne, mechaniczne, chemiczne, radiologiczne) – oddziałujące bezpośrednio na jednostkę i generujące szkodę natury fizycznej oraz

zagrożenia psychospołeczne – oddziałujące pośrednio, za pośrednictwem stresu psychologicznego i naruszające dobrostan psychiczny i społeczny jednostki, a w długiej perspektywie mogące również przynieść szkody psychosomatyczne

i fizyczne.

———————

2L. Vogel, Dyrektywa ramowa – istotny element wdrażania skutecznej strategii zapobiegania wy- padkom przy pracy, „Bezpieczeństwo Pracy” 2002, nr 7/8.

3https://osha.europa.eu/pl (dostęp: 10.02.2017).

4M. Widerszal-Bazyl, Pojęcie ryzyka psychospołecznego w pracy, „Bezpieczeństwo Pracy” 2009, nr 6.

5T. Cox, A. Griffiths, S. Leka, Work organization and work-related stress, [w:] Occupational hy- giene, red. K. Gardiner, J.M. Harrington, Oxford 2005, s. 421–432.

132	Ewa Matuska

dziesiątych – sześćdziesiątych XX w.11 Ich skutkiem była zasadnicza zmiana para- dygmatu badawczego – zrezygnowano z badań potencjalnie patogennego wpływu pojedynczych czynników środowiskowych (np. hałasu, presji czasu, konfliktów in- terpersonalnych) na rzecz podejścia interakcyjnego, proponując badanie konfigura- cji różnych aspektów środowiska pracy jako potencjalnie etiologicznych w genero- waniu negatywnych skutków dla fizycznego i psychicznego zdrowia pracownika12.

Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) w 1986 r. wprowadziła konceptuali- zację zagrożeń psychospołecznych jako pojęcia wyrażającego specyficzną, obarczo- ną ryzykiem szkody, interakcję pomiędzy:

treścią pracy – sposobem organizowania i zarządzaniem pracą oraz innymi warunkami środowiskowymi i ekonomicznymi związanymi z pracą oraz

kompetencjami i potrzebami pracownika.

Interakcja ta może być potencjalnie niebezpieczna dla zdrowia pracownika, któ- ry odzwierciedla wpływ różnych czynników zawodowych przez pryzmat swoich su- biektywnych spostrzeżeń i doświadczeń związanych z pracą. Warto zaznaczyć, że materia badawcza jest tu bardzo skomplikowana: kilka rodzajów ryzyka psychospo- łecznego może występować w tym samym czasie, mogą one na siebie oddziaływać lub też wpływają na nie inne zmienne pośredniczące (uprzednie doświadczenia za- wodowe pracownika, jego wiek, cechy osobowości itp.). Dlatego też zalecana jest ostrożność w uogólnianiu wyników badań dotyczących różnych rodzajów ryzyka psychospołecznego.

Klasycy eksploracji tego zagadnienia, Tom Cox i Amanda Griffiths, zagrożenia psychospołeczne podsumowali jako „[...] te aspekty projektowania pracy, organiza- cji pracy i zarządzania oraz ich społecznego i środowiskowego kontekstu, które mogą potencjalnie powodować szkody fizyczne lub psychiczne”13. W raporcie Eu- ropejskiej Agencji Zdrowia i Bezpieczeństwa w Pracy w 2007 r. zagrożenia psycho- społeczne ujęto szeroko jako: „jakiekolwiek zagrożenie zawodowe, które narusza psychologiczny dobrostan pracownika, w tym jego możliwość uczestniczenia w śro- dowisku pracy wśród innych osób […]; mające związek ze sposobami planowania, organizacji i zarządzania pracą w jej kontekście społeczno-ekonomicznym, które mogą powodować szkodę psychiczną, psychologiczną, fizyczną czy też chorobę”.

Wszystkie definicje podkreślają, że psychospołeczne ryzyka zawodowe uruchamia- ne są poprzez mechanizm stresu zawodowego (occupational stress) oraz że często to- warzyszy im przemoc w pracy (workplace violence), które to dwa zjawiska są postrze- gane jako współczesne najważniejsze wyzwania dla bezpieczeństwa i higieny pracy14.

Warto zauważyć, że ryzyka psychospołeczne to de facto nowe kategorie streso- rów zawodowych, czyli czynników prowokujących stres w pracy. Jeśli mają one charakter długotrwały, powodują chroniczny stan stresu u pracownika i z dużym prawdopodobieństwem uaktywniają w nim mechanizm zaburzeń psychicznych i fi-

———————

11J.V. Johnson, E.M. Hall, Dialectic between conceptual and causal enquiry in psychosocial work environment research, “Journal of Occupational Health Psychology” 1996, t.1, nr 4, s. 362–374.

12T. Cox, A. Griffiths, E. Rial-Gonzalez, Research on Work …

13T. Cox, A. Griffiths, The nature and measurement of work-related stress and practice, [w:] Evaluation of Human Work, red. J.R. Wilson, N. Corlett, London 2005.

14E. Brun, M. Milczarek, Expert forecast on emerging…, 2007.

134	Ewa Matuska

urazowego, zaburzenia psychosomatyczne, zespoły napięć szkieletowo-mięśniowych, zaburzenia zachowania15.

Podkreśla się, że nowe formy pracy, wprowadzane jako postęp w praktykach or- ganizacyjnych, generują także nowe ryzyka, które nie stają się od razu przedmiotem badań naukowych16. Tym niemniej badacze są zgodni w specyfikacji zasadniczych problemowych obszarów pracy, stanowiących potencjalne zagrożenia psychospo- łeczne (tab.1).

W długookresowej prognozie (forecast) trendu w rozwoju zagrożeń psychospo- łecznych Europejskiej Agencji Zdrowia i Bezpieczeństwa w Pracy jako najważniej- sze ryzyka w 2007 r. wskazywano17:

niskopłatne i niepewne (tzw. prekarialne, inaczej „śmieciowe”) umowy o pra- cę,

niepewność pracy ze względu na globalizację (ryzyko transferu miejsc pra- cy),

nowe formy umów o pracę (tymczasowe, na żądanie, w niepełnym wymia- rze),

ogólne poczucie niepewności zatrudnienia,

starzenie się siły roboczej (warunki pracy nie respektujące pogarszających się z wiekiem parametrów wydolności i zdrowia pracownika),

zbyt długie i nieregularne godziny pracy,

nadmierna intensyfikacja pracy (zbyt dużo zadań, presja czasu i terminów),

trendy wyszczuplania (lean) struktury organizacyjnej powodujące obciążanie stanowisk dodatkowymi zadaniami,

wysokie wymagania emocjonalne w pracy (przeżywany silny stres potęgo- wany przez kulturowy nakaz jego ukrywania w pracy),

niedostatek równowagi praca – życie (work-life balance).

Przewidywane dziesięć lat temu negatywne trendy w środowisku psychospołecz- nym pracy są potwierdzane w licznych badaniach, w tym w przekrojowych bada- niach benchmarkingowych porównujących natężenie tych samych czynników ryzy- ka w kolejnych cyklach badawczych i identyfikujących nowe ryzyka. Jednym z takich badań jest Europejskie badanie przedsiębiorstw na temat nowych i pojawia- jących się zagrożeń – ESENER, prowadzone przez Europejską Agencję Zdrowia i Bezpieczeństwa w Pracy (EU-OSHA). Pierwsza edycja badania – ESENER-118, była wykonana w roku 2009 (opublikowana w 2010), druga – ESENER-219, w roku 2014 (opublikowana w 2016). Porównanie wyników badań obydwu paneuropejskich

———————

15Psychologia kliniczna, red. H. Sęk, Warszawa 2005.

16T. Cox, Stress Research and Stress Management: Putting Theory to Work, Sudbury 1993.

17E. Brun, M. Milczarek, Expert forecast on emerging…., s. 24–26.

18European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks. Managing Safety and Health at Work. European Risk, ESENER – Overview Report, red. E. Rial-González, W. Cockburn, X.

Irastorza, European Agency for Safety and Health at Work, Luxembourg 2010.

19Second European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks (ESENER-2). Overview Report: Managing Safety and Health at Work. European Risk Observatory, red. X. Irastorza, M. Milczarek, W. Cockburn, Publications Office of the European Union, European Agency for Safety and Health at Work, Luxembourg 2016.

136	Ewa Matuska

z punktu widzenia zagrożenia zdrowia pracownika. W tabeli 2 przedstawiono pro- centowe wyniki wskazań ryzyk psychospołecznych dla Polski przedstawione na tle średniej wartości dla danego czynnika, uzyskanej z wyników wszystkich krajów UE w danym cyklu badania. Porównano wyniki dla tych samych pytań uzyskane w obydwu edycjach, tj. w ESENER-1 oraz ESENER-2.

									Tabela 2
		Wskaźniki zagrożeń psychospołecznych związanych z pracą: PL – UE
									Table 2
			Indexes of work related psychosocial hazards: PL – EU
						ESENER 1		ESENER 2
		CZYNNIK	RYZYKA
						% odpowiedzi „ Tak”		% odpowiedzi „Tak”
		PSYCHOSPOŁECZNEGO
						PL %	UE %	PL %	UE %
	Presja czasu					43	52	39	43
	Słaba komunikacja/koordynacja					15	27	8	17
	wewnątrz organizacji
	Brak kontroli pracowników					16	19	10	13
	nad organizacją swojej pracy
	Niepewność pracy					31	27	16	15
	Konieczność kontaktów
	z trudnymi klientami,					58	50	50	58
	pacjentami, uczniami
	Długie lub nieregularne					12	22	14	23
	godziny pracy
	Dyskryminacja (na przykład
	ze względu na płeć, wiek					2	7	0	2
	lub pochodzenie etniczne)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ESENER-1 (2010) i ESENER-2 (2016).

Zarówno w edycji ESENER-1, jak i w ESENER-2, najważniejszą dostrzeganą przez specjalistów BHP kwestią ryzyka psychospołecznego pracy w polskich orga- nizacjach była:

„konieczność kontaktów z trudnymi klientami, pacjentami, uczniami itp.”: w 2009 r. 58% w PL w stosunku do 50% w UE; w 2014 r. 50% w PL wobec 58% w UE;

„presja czasu”: w 2009 r. 43% w PL wobec 52% w UE; w 2014 r. 39% w PL wobec 43% w UE;

„niepewność pracy”: w 2009 r. w PL 31% wskazań wobec 27% średnio w UE;

w 2014 r. w PL 16% wskazań wobec 15% średnio w UE.

Pierwszy ze wskaźników (kontakty interpersonalne) sygnalizuje rosnącą grupę zawodową prawdopodobnie borykającą się z problemem syndromu wypalenia za-

138	Ewa Matuska

Warto podkreślić, że ewaluacja poziomu psychospołecznych czynników ryzyka w miejscu pracy może odzwierciedlać nie tylko rzeczywistą częstotliwość ich wy- stępowania, ale również poziom świadomości istnienia tych zagrożeń oraz możli- wość ich identyfikacji. Są to uwarunkowania bardzo różniące się w poszczególnych zakładach pracy i w różnych krajach. Niedostrzeganie wagi poszczególnych rodza- jów ryzyka przez respondentów nie przesądza, iż takowe w rzeczywistości nie wy- stępują w badanych przedsiębiorstwach, a jedynie wskazuje na subiektywną opinię badanych na ten temat.

Tym niemniej główne wnioski ESENER-2 w odniesieniu do ryzyk psychospo- łecznych dla krajów europejskich są następujące:

„Konieczność kontaktów z trudnymi klientami, pacjentami, uczniami itp.” (58%) oraz „presja czasu” (43%) stanowią najczęściej zgłaszane czynniki ry- zyka psychospołecznego wśród zakładów pracy w całej UE-28;

Czynniki te występują w podobnych obszarach działalności, z przewagą zakładów pracy w sektorach: edukacji, opieki zdrowotnej i pracy społecz- nej oraz administracji publicznej, w najmniejszym stopniu – w zakładach pracy w rolnictwie, leśnictwie i rybactwie oraz przetwórstwie przemysło- wym;

Wielkości obydwu ww. czynników ryzyka zwiększają się wraz z wielkością zakładu pracy, co widoczne jest w szczególności w przypadku czynnika „pre- sja czasu”;

Czynniki ryzyka psychospołecznego są uznawane zgodnie za trudniejsze w prewencji niż inne czynniki ryzyka zawodowego: prawie 20% przedsię- biorstw, które zgłosiły konieczność „kontaktów z trudnymi klientami” lub „presję czasu”, stwierdziło, że brakuje im informacji lub odpowiednich na- rzędzi umożliwiających skuteczne przeciwdziałanie temu ryzyku;

Około 33% zakładów pracy zatrudniających więcej niż 20 pracowników w UE-28 zgłasza posiadanie planu działania na rzecz zapobiegania stresowi

związanemu z pracą, przy czym procent takich zakładów wzrasta wraz z wielkością zakładu pracy i jest największy w obszarach: edukacji, opieki zdrowotnej i pracy społecznej. Najwięcej takich zakładów zidentyfikowano w Wielkiej Brytanii (57%), Rumunii (52%), Szwecji (51%) i Danii (51%), a najmniej w Chorwacji (9%), Estonii (9%) oraz Czechach (8%); w Polsce – 12%;

Wśród zakładów pracy, w których zgłoszono „konieczność kontaktów z trud- nymi klientami, pacjentami lub uczniami” w 55% z nich, które zatrudniają 20 lub więcej pracowników deklarowano istnienie procedury unikania tego ro- dzaju ryzyka (średnia z UE-28). Odsetek ten wzrastał do 72% wśród zakła- dów pracy z sektorów: edukacji, opieki zdrowotnej oraz pracy społecznej. Najwięcej takich zakładów pracy stwierdzono w Wielkiej Brytanii (91%), Szwecji (80%) oraz Irlandii (80%), a najmniej w Bułgarii (29%) i na Wę- grzech (21%);

Wśród podejmowanych działań prewencyjnych w zakładach pracy w UE-28 najczęściej wskazywano na reorganizację pracy w celu zmniejszenia obciąże- nia i presji w miejscu pracy (38%) oraz udzielanie poufnej (zazwyczaj psy-

ThisHTMLiscreatedfromPDFathttps://www.pdfonline.com/convert-pdf-to-html/

140	Ewa Matuska

wskaźników konkretnego ryzyka może być sygnałem ignorancji, a nie roz- wiązania problemu (tak, jak jest to w przypadku wskaźników dyskryminacji w niektórych krajach).

Podsumowanie

Intensywne zmiany w środowisku pracy prowadzą do powstawania nowych wy- miarów ryzyka zawodowego, niemającego już dominującej natury fizycznej, ale psychospołeczną. Czynniki te są związane przede wszystkim ze sposobem organiza- cji pracy i zarządzaniem organizacją, a także z gospodarczym i społecznym kontek- stem pracy. Dlatego też tradycyjne postrzeganie zagadnień BHP w przedsiębior- stwach musi być bezwzględnie rozszerzone o kontekst psychospołeczny, zwłaszcza w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, gdzie problem ten jest często ignoro- wany. Zgodnie z dyrektywą ramową Unii Europejskiej z 1989 r. zagrożenia psycho- społeczne powinny być uwzględniane w strategiach przedsiębiorstw dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa pracowników.

Kontrola ryzyk psychospołecznych, to przede wszystkim ochrona zdrowia zaso- bów pracy, coraz bardziej cenionych Polsce, gdzie po wielu latach wysokich wskaź- ników bezrobocia kształtuje się rynek pracownika i firmy mają trudności ze znale- zieniem wartościowych kandydatów do pracy. To jednak także wymierne korzyści ekonomiczne: oszczędzanie wydatków na pokrycie kosztów absencji chorobowej pracowników, unikanie obniżonej wydajności pracy, wzrost morale i satysfakcji pra- cowników z własnej pracy. Żyjemy dłużej i dłużej pracujemy, przez ten czas otocze- nie miejsca pracy, sama organizacja i metody pracy ulegają coraz szybszym prze- mianom. Elastyczne przystosowanie się pracownika do tych zmian wymaga ochrony i odnawiania jego zasobów psychicznych i fizycznych.

Bibliografia

Brun E., Milczarek M., Expert forecast on emerging psychosocial risks related to occu- pational safety and health, European Agency for Safety and Health at Work, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2007.

Cox T., Griffiths A., Leka S., Work organization and work-related stress, [w:] Occupa- tional hygiene, red. K. Gardiner, J.M. Harrington, Oxford 2005.

Cox T., Griffiths A., Rial-Gonzalez E., Research on Work-Related Stress, Office for Offi- cial Publications of the European Communities, Luxembourg 2000.

Cox T., Griffiths A., The nature and measurement of work-related stress and practice, [w:] Evaluation of Human Work, red. J.R. Wilson, N. Corlett, London 2005.

Cox T., Stress Research and Stress Management: Putting Theory to Work, Sudbury 1993. European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks. Managing Safety and Health at Work. European Risk, ESENER – Overview Report, red. E. Rial-González, W. Cockburn, X. Irastorza, European Agency for Safety and Health at Work, Luxem-

bourg 2010.