S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
ISSN 2543–7321
Andrzej Urbanek
Akademia Pomorska Słupsk andrzej.urbanek@apsl.edu.pl
CYBERWOJNA – ZAGROŻENIE ASYMETRYCZNE WSPÓŁCZESNEJ PRZESTRZENI BEZPIECZEŃSTWA
CYBERWAR – ASYMMETRIC THREAT
OF CONTEMPORARY SPACE OF SECURITY
Zarys treści: W związku z postępującą rewolucją informatyczną zmienia się oblicze współczesnych konfliktów. Ich areną staje się cyberprzestrzeń, do której dostęp mają różni aktorzy: siły zbrojne, organizacje przestępcze i terrorystyczne czy hakerzy. W artykule autor zajął się analizą cyberwojny jako konfliktu o asymetrycznym charakterze. Wyja- śnił w nim istotę asymetryczności współczesnych zagrożeń, dokonał analizy terminu „cy- berprzestrzeń”, a także omówił pojęcie i charakterystyczne cechy wojny cybernetycznej.
Słowa kluczowe: cyberwojna, cyberkonflikt, netwojna, wojna informacyjna, zagrożenie asymetryczne
Key words: cyberwar, cyber conflict, netwar, information warfare, asymmetric threats
Wstęp
Cyberwojna to nowe zjawisko, które wyrosło na fali rewolucji informacyjnej i po- wszechnego już obecnie dostępu do technologii związanych z cyberprzestrzenią. Powszechność zastosowania mediów elektronicznych i korzystania z zasobów inter- netowych nie ominęła również sfery militarnej. Współczesne siły zbrojne nie opiera- ją się wyłącznie na zasobach ludzkich i konwencjonalnych środkach walki. Sięgają coraz częściej po nowe, zaawansowane technologicznie środki walki, broń inteli- gentną, zinformatyzowane środki dowodzenia i łączności, inteligentne systemy roz- poznania i kierowania działaniami operacyjnymi oraz taktycznymi. Zagospodarowu- ją w ten sposób i wykorzystują do własnych celów cyberprzestrzeń, przenosząc do niej konflikty, traktując ją jako nowy wymiar współczesnego pola walki.
Powszechność Internetu i związanych z nim elektronicznych mediów powoduje jednak, że dostęp do cyberprzestrzeni mają nie tylko podmioty państwowe, w tym
militarne, ale i pozapaństwowe. Stają się one nowymi aktorami w globalnej grze rozgrywającej się w cybernetycznej przestrzeni bezpieczeństwa. Organizacje terro- rystyczne, zorganizowane grupy przestępcze czy korporacje transnarodowe, atakując wrażliwe elementy infrastruktury informatycznej czy infrastruktury krytycznej za- rządzanej przez technologie informatyczne, mogą w coraz większym zakresie wy- wierać wpływ na działalność nie tylko różnego rodzaju instytucji narodowych, ale również całych państw, a nawet społeczności międzynarodowej. Hakerzy stają się powoli „dywersantami” cyberprzestrzeni i mogą być wykorzystywani jako „narzę- dzie” nowej jakościowo wojny – wojny cybernetycznej.
W 1993 roku John Arquilla i David Ronfeld przeprowadzili na zlecenie RAND Corporation analizę perspektywicznych konfliktów zbrojnych ery informacyjnej 1. Już ponad dwadzieścia lat temu prognozowali, że o obliczu konfliktów zbrojnych nowej ery decydować będzie postęp w dziedzinie technologii informatycznych, a tak- że rozwój takich dziedzin, jak: pirotechnika, broń inteligentna, samoloty szpiegow- skie, nowe metody i techniki wywiadu technicznego czy metody dowodzenia i łącz- ności (komunikacji). Przyszłość wojny, ich zdaniem, zależy od tego, jak technologie te będą wykorzystywane, a nie od poziomu ich rozwoju i technologicznego zaawan- sowania. Organizacja i technologia tworzą ramy wojny, a to, jakie będzie miała obli- cze, decydują dowódcy i stratedzy2.
W tym kontekście warto zastanowić się nad obliczem współczesnej cyberwojny i ujmowania jej jako zagrożenia o typowo asymetrycznym charakterze.
Istota zagrożeń asymetrycznych
Problematyka zagrożeń asymetrycznych budzi dzisiaj wiele kontrowersji, jakkol- wiek sama koncepcja rozwija się stosunkowo dynamicznie głównie w ramach wojsko- wej myśli strategicznej. O dyskusyjności powyższego zagadnienia decyduje dzisiaj kilka istotnych związanych z nią problemów z pogranicza teorii i praktyki bezpieczeństwa3.
Po pierwsze nie doczekaliśmy się jeszcze jednoznacznej i powszechnie uznanej definicji asymetrii (asymetryczności) bezpieczeństwa. Podejmowane są pod tym względem różne próby, ustalono pewne charakterystyczne cechy tego zjawiska, ale wynikające z nich implikacje trudno uznać za paradygmaty pozwalające na dalszą i do- głębną analizę problemu.
Po drugie pojęcia tego używa się coraz częściej w wielu pracach naukowych i publi- kacjach, ale jest to bardziej wynikiem „mody”, traktowania asymetrii jako swoistej
———————
1Zob.: J. Arquilla, D. Ronfeldt, Cyberwar is coming!, [w:] In Athena’s Camp: Preparing for con-
flict in the information age, red. J. Arquilla, D. Ronfeldt,Washington: RAND Corporation, 1993,
a także J. Arquilla, D. Ronfeld, Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime, and Mili- tancy, Santa Monica 2001. Pełny raport z projektu badawczego z 1993 r. dostępny jest na stronie internetowej: www.rand.org.
2J. Arquilla, D. Ronfeldt, Cyberwar is coming!..., s. 24–25, zob. też: K. Liedel, P. Piasecka, Wojna cybernetyczna – wyzwanie XXI wieku, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2011, nr I (17), s. 15.
3Zob.: A. Urbanek, Podstawy bezpieczeństwa państwa. Wymiar społeczno-polityczny, Słupsk 2013, s. 237–248, a także A. Urbanek, Zagrożenia asymetryczne czy asymetryczność zagrożeń, [w:] Wyzwania i zagrożenia w XXI wieku. Aspekty militarne i niemilitarne, red. M. Borkowski,
M. Stańczyk-Minkiewicz, I. Ziemkiewicz-Gawlik, Poznań 2013.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
7 |
|
|
etykiety, której używa się do określenia nowych zagrożeń w celu uatrakcyjnienia problemu, niż wynikiem szczegółowych prac badawczych i przemyślanych koncep- cji opartych na solidnej podbudowie teoretycznej4.
Po trzecie koncepcja ta rozwija się głównie w kręgach amerykańskich wojsko- wych i dotyczy przede wszystkim bezpieczeństwa USA jako światowego mocarstwa, stąd też trudno na podstawie tych przemyśleń i podejmowanych w tym zakresie działań dokonywać daleko idących uogólnień i uniwersalizacji całej idei5.
Po czwarte koncepcja ta rozwija się głównie w obrębie wojskowej myśli stra- tegicznej, gdzie rozpatrywana jest z perspektywy wojny, konfliktów zbrojnych i innych zagrożeń militarnych, dlatego nie da się jej w prosty sposób przełożyć na analizę innych, pozamilitarnych zagrożeń, a takie próby czynione są coraz czę- ściej.
Po piąte w wielu kręgach ekspertów od spraw bezpieczeństwa narodowego za- grożenia tego rodzaju utożsamiane są z terroryzmem, co zawęża perspektywę ich badań i analizy.
Wreszcie po szóste, przyjmując współczesne rozumienie asymetrii, łatwo zauwa- żyć, że nie jest to zjawisko nowe, charakterystyczne dla zagrożeń wyrosłych z roz- woju cywilizacyjnego i procesów globalizacyjnych, ale towarzyszyło człowiekowi od zarania dziejów. W historii znajdujemy bowiem wiele przykładów wojen i kon- fliktów, w których stosowano techniki asymetryczne, co nie do końca koresponduje z tezą o ich współczesnej genezie.
Niektórzy eksperci i naukowcy idą jeszcze dalej w swoich poglądach, negując całkowicie koncepcję zagrożeń asymetrycznych. Przykładem tego jest stanowisko Ryszarda Zięby, który postawił tezę, że wszystkie zagrożenia mają charakter asy- metryczny, dlatego też
[…]wątpliwy z logicznego punktu widzenia wydaje się rozpowszechniony przez wielu autorów pogląd o występowaniu po zimnej wojnie tzw. zagrożeń asymetrycz- nych dla bezpieczeństwa państw. Gdyby uznać tę rację, to należałoby zapytać, czy istnieją zagrożenia symetryczne, a więc czy występowanie symetrii np. w posiada- nym potencjale obronnym dwóch państw tworzy zagrożenie6.
Nie wdając się w dalsze próby rozstrzygnięcia tych spornych kwestii, należałoby jednak zaznaczyć, że omawiana koncepcja zyskuje coraz więcej zwolenników. Ich przemyślenia mają swój wymiar nie tylko teoretyczny, ale i praktyczny, stąd też warto jej poświęcić nieco więcej uwagi.
Słowa „symetria” i „asymetria” są wyrazami pochodzenia greckiego i oznaczają odpowiednio – ʽproporcję, współmierność’ oraz ʽnaruszenie lub brak symetrii’7.
———————
4Por.: V.L. Goulding, Back to the Future with Asymmetric Warfare, „Parameters” 2000, t. 30, nr 4,
s.21–22; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007, s. 32.
5Por.: T.L. Thomas, Deciphering Asymmetry’s Word Game, „Military Review” 2001, t. 81, nr 4,
s.32–37; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa..., s. 33.
6R. Zięba, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008, s. 25–26.
7Por.: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989.
Używając terminu „asymetria” do opisu nowych zagrożeń, przypisuje się mu mię- dzy innymi następujące znaczenia8:
nieuczciwa walka,
uderzenie w słaby punkt,
walka informacyjna,
walka w sferze opinii publicznej,
groźba wykorzystania lub użycie broni masowego rażenia,
walka w cyberprzestrzeni.
Jak widać z tego zestawienia, istnieją duże rozbieżności w interpretacji pojęcia asy- metryczności i odniesienia go do współczesnego środowiska bezpieczeństwa. W najo- gólniejszym znaczeniu asymetria (asymetryczność) odnosi się do sytuacji, w której mamy do czynienia z nieprzystosowalnością, niewspółmiernością, odmiennością czy też nieproporcjonalnością obiektów będących przedmiotem porównania9. Asymetrycz- ność jest antonimem hipotetycznego stanu symetrycznej równowagi, odnoszącej się do całokształtu zjawisk o charakterze społeczno-kulturowym i cywilizacyjnym oraz ich wzajemnych związków, powiązań i relacji. Symetria jest przez to czynnikiem determi- nującym trwałość i stabilność zmian zachodzących w procesach ewolucyjnych10.
Dysproporcja, zróżnicowanie i dysharmonia wywołane czynnikiem asymetrycz- nym dotyczą zarówno sfery materialnej, to jest gospodarczej, ekonomicznej, tech- nicznej, naukowej, informacyjnej, jak i duchowej, obejmującej aspekty kulturowe, religijne, etyczne i inne11. Asymetryczność pomiędzy zantagonizowanymi stronami, po przekroczeniu określonego poziomu ryzyka, gdy zagrożenia przybierają realny kształt, prowadzi w konsekwencji do konfliktów i konfrontacji zarówno w sferze materialnej, jak i duchowej12.
Asymetryczność zantagonizowanych stron oraz wynikające z niej zagrożenia są warunkowane czynnikami ilościowymi i jakościowymi. Czynniki ilościowe, które mogą przybrać postać zróżnicowania w liczebności wojsk, posiadanych środków wal- ki (broni), zasobów logistycznych i ekonomicznych, powodują powstanie asymetrycznej przewagi ilościowej jednej ze stron konfliktu. Asymetryczna przewaga jakościowa jest z kolei wynikiem dostępu przez jedną ze stron do nowszych technologii, nowszej ge- neracji broni, zdolności wykorzystania swojego potencjału technologicznego i cywili- zacyjnego do zapewnienia w krótkim okresie przewagi nad drugą ze stron. Zatem asymetryczność ma nie tylko wymiary materialny i duchowy, ale również ilościowy i jakościowy oraz militarny i pozamilitarny. Dodatkowo asymetria działa niejako w dwie strony i ma swój aspekt pozytywny (positive high) i negatywny (negative low)13. Aspekt
———————
8P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003, s. 11.
9Por.: M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 33; P. Gawliczek, J. Pawłowski,
Zagrożenia asymetryczne…, s. 11; K. Piątkowski, Wojna nowego typu?, „Polska w Europie” 2002, nr 1, s. 24.
10P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 11.
11Tamże.
12Tamże, s. 12.
13Por.: M.V. Rasmussen, A New Kind of War: Strategic Culture and the War of Terrorism, „IIS
Working Paper” 2003, nr 3; S. Metz, Armed Conflict in the 21st Century: The Information Revo- lution and Post-Modern Warfare, Carlise 2000.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
9 |
|
|
pozytywny oznacza uzyskiwanie przewagi przez wykorzystywanie odmienności w da- nym rodzaju działań wojskowych (np. posługiwanie się bardziej zawansowanymi technologicznie środkami walki, lepiej wyszkolonymi siłami). Z kolei aspekt nega- tywny sprowadza się do wykorzystywania słabości przeciwnika, pozbawienia go atutów itp.
Ze względu na wielowymiarowość zagrożeń trudnym zadaniem staje się zdefi- niowanie ich asymetryczności. Najbardziej rozwinięte koncepcje możemy odnaleźć w pracach strategów i dokumentach NATO. W Słowniku terminów i definicji NATO możemy przeczytać, że zagrożenie asymetryczne to takie „wynikające z możliwości zastosowania różnych środków i metod w celu obejścia lub neutralizacji silnych punktów przeciwnika, wykorzystując jednocześnie jego słabości, w celu uzyskania niewspółmiernych wyników”14.
Według klasyfikacji NATO typowe działania asymetryczne, które mogą być po- dejmowane w okresach zwiększonego napięcia i ryzyka, organizowania ataków ter- rorystycznych, w wojnach partyzanckich czy też otwartych konfliktach, polegają przede wszystkim na15:
wprowadzaniu zamieszania lub obezwładniania kluczowych elementów infra- struktury cywilnej lub wojskowej przeciwnika;
uniemożliwianiu przeciwnikowi rozwinięcia jego wojsk w okresie otwartego konfliktu zbrojnego;
zrywaniu interoperacyjności w celu uniemożliwienia prowadzenia działań koa- licyjnych;
osłanianiu skuteczności wojskowej przeciwnika głównie poprzez ograniczenie możliwości użycia techniki wojskowej;
zwiększaniu kosztów operacji w wymiarze politycznym i ekonomicznym;
ograniczaniu tempa prowadzenia operacji;
uniemożliwianiu przeciwnikowi osiągnięcia przewagi informacyjnej i prawi- dłowej oceny sytuacji bojowej;
osłabianiu poparcia politycznego udzielanego przeciwnikowi przez jego so-
juszników.
W koncepcji Sojuszu zwraca się ponadto uwagę na dużą różnorodność współczes- nych środków asymetrycznych, do których zalicza się między innymi: walkę informa- cyjną, broń masowego rażenia, technikę antysatelitarną, tanie uzbrojenie i amunicję, broń obezwładniającą, środki antymateriałowe, broń psychotroniczną, broń etniczną, środki wpływające na środowisko naturalne oraz broń geofizyczną16.
Szerszą definicję asymetryczności proponują Steven Metz i Douglas Johnson. Ich zdaniem asymetria jest działaniem, organizacją i myśleniem innym niż przeciw- nika w celu maksymalizacji własnych korzyści odniesienia zwycięstwa, uwypukle- nia słabości przeciwnika, przejęcia inicjatywy lub osiągnięcia większej swobody działania. Może być ona polityczno-strategiczna, wojskowo-strategiczna, operacyjna
———————
14Zob.: AAP-6, Słownik terminów i definicji NATO, NATO Glossary of terms and definitions, NATO 2005, gdziewojsko.files.wordpress.com/2011/05/slownik_terminow_i_definicji_nato.pdf
(dostęp: 15.03.2014), s. 54.
15Zob.: P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 18.
16Tamże, s. 41–42.
lub stanowić kombinację wyżej wymienionych. Bywa krótkoterminowa albo długo- terminowa, dyskretna lub występuje w połączeniu z działaniem symetrycznym. Mo- że wreszcie obejmować wymiar psychiczny i psychologiczny17.
W Polsce przyjmuje się najczęściej, nawiązując do koncepcji NATO, że zagroże- nia asymetryczne dotyczą zarówno sfery militarnej, jak i niemilitarnej. Obejmują myślenie, organizowanie i działanie odmienne od przeciwnika, w tym wykorzysty- wanie wszelkiego rodzaju różnic w szeroko rozumianych potencjałach stron.
Celem asymetrii jest maksymalizowanie własnej przewagi, wykorzystywanie słabości przeciwnika dla uzyskania dominacji nad nim oraz większej swobody ope- racyjnej18. Z tego punktu widzenia asymetria i zagrożenia asymetryczne stają się wartościowym elementem taktyki działań militarnych i nie jest to wcale nowy sposób myślenia. Jak napisał Tadeusz Kotarbiński, „[…] dobra rada, by próbować osiągnąć swoje cele drogą zagrożenia […] przecież na ogół zagrożenie mniejszych wymaga starań własnych niż wykonanie faktyczne czynów, których wykonaniem grozimy przeciwnikowi”19. Na przykład bywa tak, że nie potrzeba strzelać, lecz wystarczy zagrozić strzałem, aby przeciwnik ustąpił z placu.
Współcześnie najwięcej uwagi poświęca się asymetrii w aspekcie konfliktów zbrojnych. Patrząc z tej perspektywy, dzieli się je na symetryczne i asymetryczne. Symetryczność konfliktu oznacza, że jego uczestnicy mają w dużym stopniu zbliżo- ne do siebie potencjały i koncepcje ich wykorzystania, zbliżone sposoby lub środki walki, jak również akceptują powszechnie obowiązujące normy i zasady prowadze- nia walki20. Pojęcie konfliktu asymetrycznego pojawiło się już w latach dziewięć- dziesiątych ubiegłego wieku. Określano nim taki konflikt zbrojny, w którym
państwo i jego siły zbrojne konfrontowane są z przeciwnikiem, którego cele, organiza- cja, środki walki i metody działania nie mieszczą się w konwencjonalnym pojęciu wojny.
[…]Wojna asymetryczna nie zna pojęcia pola walki, frontu, odbywa się w rozproszeniu bez zachowania ciągłości geograficznej i chronologicznej21.
Zdaniem Krystiana Piątkowskiego wojny asymetryczne odróżniają od klasycz- nych cele, organizacja, technika, metody działania oraz zasięg22. Podobnego zdania jest Bolesław Balcerowicz, który uważa, że zasadnicze różnice między obydwoma rodzajami konfliktów kryją się w obszarze celów wojny (konfliktu zbrojnego), me- tod prowadzenia działań, sposobów i źródeł finansowania oraz stosowanych form przemocy23. Zdaniem niektórych autorów z asymetrycznością mamy do czynienia
———————
17Por.: S. Metz, D.V. Johnson, Asymmetry and U.S. Military Strategy: Definition, Background, and Strategic Concept, Carlise 2001, s. 5–6; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeń- stwa…, s. 41; P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 57.
18P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 18.
19T. Kotarbiński, Dzieła wszystkie, Prakseologia, cz. II, Wrocław–Warszawa–Kraków 2003, s. 337–338.
20J. Russel, Asymmetric Warfare, [w:] The Big Issue: Command and Combat in the Information
Age, red. D. Potts, Shrivenham 2002, s. 19; P.F. Herman, Asymmetric Warfare: Sizing the Threat,
„Low Intensity Conflict and Law Enforcement” 1997, t. 6, nr 1, s. 176.
21K. Piątkowski, Wojna nowego typu?..., s. 23–24.
22Tamże, s. 24–26.
23B. Balcerowicz, Wojna. Kwestie nie tylko terminologiczne, „Myśl Wojskowa” 2003, nr 3, s. 70–71.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
11 |
|
|
wówczas, gdy strony konfliktu mają różny status prawno-międzynarodowy (jedna ze stron nie jest podmiotem prawa międzynarodowego)24. Ponadto zdaniem Herfrieda Münklera cechą asymetrycznej wojny jest uznanie za nadrzędne podrzędnych dotąd technik stosowania przemocy, to jest partyzantki i terroryzmu25. Przykładem tego typu działań są obecnie regularne wręcz starcia z kartelami narkotykowymi prowa- dzone przez siły zbrojne państw Ameryki Środkowej, Południowej czy też obszaru „Złotego Trójkąta” w Azji Południowo-Wschodniej. Cechą wyróżniającą tego typu konflikty jest asymetryczny przeciwnik. Zdaniem Krzysztofa Rokicińskiego prze- ciwnika asymetrycznego można zdefiniować następująco26:
nie jest stroną w świetle prawa międzynarodowego;
jako uczestnik walk nie ma statusu kombatanta;
obszar prowadzenia walk nie jest dla niego określony;
prowadzi działania za pomocą wszystkich dostępnych i wygodnych dla siebie środków walki;
nie dostosowuje się do norm prawa międzynarodowego.
Rozpatrywanie zagrożeń asymetrycznych w ramach wojskowej myśli strategicz- nej to nie jedyne dzisiaj próby poznania istoty tych zjawisk. Według Marka Madeja na gruncie security studies obserwujemy dzisiaj dwa wyraźne podejścia do ich ro- zumienia: ujęcie wojskowe i ujęcie politologiczne.
W ujęciu wojskowym zwraca się uwagę przede wszystkim na to, że ich źródłem mogą być zarówno państwa, jak i podmioty pozapaństwowe (między innymi ugru- powania terrorystyczne). W podejściu tym, o czym wspomniano wcześniej, przez asymetrię rozumie się najczęściej umiejętność wykorzystania wszelkiego rodzaju różnic w szeroko pojmowanych potencjałach stron konfliktu w celu osiągnięcia przewagi nad przeciwnikiem. Ujęcie wojskowe jest ujęciem szerokim, co w konse- kwencji utrudnia próby wykorzystania go do analiz współczesnego środowiska bez- pieczeństwa, bowiem, jak uważa M. Madej,
rozumienie zagrożeń asymetrycznych jako określone metody lub techniki (taktyki) działania nie wydaje się w pełni uzasadnione, choć niewątpliwie główną płaszczyzną, na której przejawia się odmienność między stronami danego konfliktu, jest właśnie nieprzystawalność ich sposobów operowania. Zagrożenie dla jednego podmiotu sta- nowi nie sama metoda, lecz inny podmiot ją stosujący27.
Podmiotowe pojmowanie tego terminu jest bardziej użyteczne niż definiowa- nie go w kategoriach metod i technik działania, głównie w sytuacji, gdy odnosi się do problemów innych niż militarne. W raporcie Strategic Assessment z 1998 roku wyróżniono cztery podstawowe opcje asymetryczne, czyli: użycie broni masowe- go rażenia, wysoko zaawansowanej technologicznie broni konwencjonalnej, tech-
———————
24Por.: T. Szubrycht, Analiza podobieństw operacji militarnych innych niż wojna oraz działań po- zwalających zminimalizować zagrożenia asymetryczne, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2006, nr 1 (164), s. 141; H. Münkler, Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 10.
25H. Münkler, Wojny naszych czasów…, s. 10.
26K. Rokociński, Wybrane aspekty zagrożeń asymetrycznych na morzu w funkcji wykorzystania sił morskich, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2005, nr 1, s. 153.
27M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 45.
nologii informatycznych oraz metod wykorzystujących specyfikę środowiska geo- graficznego konfliktu. Wskazano tam również podmioty mogące nimi się posłu- giwać, czyli państwa w fazie transformacji, państwa hultajskie28, państwa upadłe oraz transnarodowe grupy przestępcze29. Ciekawą koncepcję podmiotowego ujęcia zagrożeń asymetrycznych przedstawił Robert D. Steele. Jego zdaniem wyłania się dzisiaj nowy paradygmat zagrożeń, który cechuje dynamika i nieliniowość, brak ja- kichkolwiek ograniczeń i reguł działania. Stąd też przed siłami zbrojnymi w XXI wieku pojawiają się cztery typy zagrożeń, przeciwników (podmiotów), którym muszą stawić czoło30:
1.przeciwnik kategorii 1 (ang. high-tech brutes, the violent state threat) – czyli siły zbrojne konkretnego kraju dysponujące kompleksowymi systemami uzbro- jenia i pełnym zapleczem logistycznym;
2.przeciwnik kategorii 2 (ang. low-tech brutes, the violent nonstate threat) – czyli kombinacja grup kryminalnych i terrorystycznych (podmioty pozapaństwowe);
3.przeciwnik kategorii 3 (ang. low-tech seers, the nonviolent nonstate threat) – czyli nieuzbrojone masy wyznawców jakiejś religii, ideologii;
4.przeciwnik kategorii 4 (ang. high-tech seers, the volatile mixed threat) – czyli
grupy przestępców informatycznych i szpiegów gospodarczych.
Z kolei wąskie rozumienie zagrożeń asymetrycznych – charakterystyczne dla podejścia politologicznego – odnosi się przede wszystkim do zagrożeń wywołanych aktywnością podmiotów pozapaństwowych, trans- lub subnarodowych31. Jak pod- kreśla M. Madej, w takiej sytuacji
odmienność metod działania i sposobów prowadzenia konfliktu oraz dysproporcja po- tencjałów (zwłaszcza militarnych) stron układu wynika z faktu, iż podmiot zagrożony (państwo) i stanowiący zagrożenie należą do różnych kategorii uczestników stosun- ków międzynarodowych32.
Wśród tak rozumianych zagrożeń asymetrycznych wyróżnia się zazwyczaj ich cztery podstawowe rodzaje: terroryzm międzynarodowy, transnarodową przestępczość zorga- nizowaną (uwzględniającą między innymi handel narkotykami, wyróżniany przez nie- których znawców przedmiotu jako odrębny rodzaj zagrożeń), użycie przez podmioty pozapaństwowe broni masowego rażenia oraz wykorzystanie przez nie, dla osiągnięcia
———————
28Terminem tym określa się takie państwa, jak Iran czy Korea Północna.
29Por.: Strategic Assessment 1998, s. 169–178, 205–216.
30Zob.: R.D. Steele, New craft of the intelligence: achieving asymmetric avantage in the face of nontraditional threats, US Army War College, Carlisle 2002, www.strategicstudiesin- stitute.army.mil/pdffiles/pub217.pdf (dostęp: 15.03.2014); P. Gawliczek, Istota zagrożeń i działań asymetrycznych, [w:] Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, red. A. Ciupiński, K. Malak,
Warszawa 2004.
31Por.: R. Kuźniar, Niebezpieczeństwa nowego paradygmatu bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje, red. R. Kuźniar, Z. La- chowski, Warszawa 2003, s. 216; D.A. La Carte, Asymmetric Warfare and the Use of Special Operation Forces in North American Law Enforcement, „Canadian Military Journal” 2001, t. 2, nr 4, s. 23–27.
32M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 50.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
13 |
|
|
własnych celów, nowoczesnych technologii informatycznych33. Należy zauważyć, że lista ta nie jest pełna i zamknięta oraz nie obejmuje wszelkich możliwych form zagro- żeń asymetrycznych w węższym i jeszcze bardziej szczegółowym zestawieniu.
Cechą charakterystyczną zagrożeń asymetrycznych w ujęciu politologicznym jest nie tylko fakt, że ich źródłem są podmioty pozapaństwowe, lecz również:
ich quasi-militarny charakter (zagrożenia ze strony podmiotów pozapaństwo- wych nie przybierają postaci ataku regularnych sił zbrojnych, co nie pozwala uznać ich za zagrożenia militarne w tradycyjnym znaczeniu, jakkolwiek pod- mioty pozapaństwowe mogą używać do swoich celów typowych środków wal- ki zbrojnej wyprodukowanych dla wojska);
transnarodowość i aterytorialność (podmioty pozapaństwowe stanowiące za- grożenie mogą rozwijać swoje struktury na terytorium więcej niż jednego pań- stwa34, a w przypadku wystąpienia samego zagrożenia trudno im przypisać kon- kretny obszar działań, teatr walki czy front, przez co zaciera się rozróżnienie mię- dzy groźbami o charakterze zewnętrznym a wewnętrznym35);
nieprzewidywalność miejsca i czasu wystąpienia oraz formy i sposobu rea- lizacji konkretnych działań podejmowanych przez podmioty pozapaństwowe stanowiące zagrożenie36;
niska podatność podmiotów będących źródłem zagrożeń na odstraszanie czy też inne strategie zapobiegania i zwalczania niebezpieczeństw przez przy-
mus lub groźbę jego zastosowania37.
Zagrożenia asymetryczne to istotna kategoria niebezpieczeństw, która nie pozostaje obojętna dla współczesnego państwa i tworzonego przez niego systemu bezpieczeń- stwa. Zagrożenia tego typu pochłaniają ogromne ilości środków finansowych i an- gażują znaczne siły przy niewspółmiernie niskich siłach i środkach często wirtual- nego przeciwnika. Stąd też przy neutralizacji tego typu zagrożeń istotna staje się współpraca międzynarodowa, zaangażowanie w nią instytucji międzynarodowych i przygotowanie procedur działania na tyle skutecznych, by chronić państwo przed ich następstwami. Sam termin „zagrożenia asymetryczne” zyskał sobie już pełne prawo w nauce i praktyce. Jego kwestionowanie nie wydaje się uzasadnione.
Należy zauważyć, że współczesne konflikty asymetryczne mogą rozgrywać się nie tylko w materialnej rzeczywistości, ale i w świecie wirtualnym. Warto w tym miejscu przytoczyć opinię Winna Schwartaua, konsultanta do spraw komunikacji firmy Inter-Pactu, który stwierdził, powołując się na A.H. Toflera, że
ponad 100 milionów komputerów łączy nas wzajemnie przez niesłychanie złożony sys- tem układów komunikacyjnych, zarówno naziemnych jak i satelitarnych. […] rządowe
———————
33Zob.: D.A. La Carte, Asymmetric Warfare…; R. Kuźniar, Bezpieczeństwo – realizm oceny, dyle- maty polityki, „Polska w Europie” 2002, nr 3; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeń- stwa…
34Zob.: S. Koziej, Powrześniowe wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa, „Polska w Europie”
2002, nr 1.
35Zob.: R. Kuźniar, Niebezpieczeństwa nowego paradygmatu…, s. 225–226.
36Zob.: tenże, Bezpieczeństwo – realizm oceny..., s. 15.
37Zob.: M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 58.
i komercyjne systemy komputerowe są tak słabo dziś chronione, że można je praktycznie uznać za bezbronne. Czeka nas zatem elektroniczne Pearl Harbour38.
Cyberprzestrzeń – aspekty definicyjne i charakterystyka
Wiek XX, a właściwie jego druga połowa, stał się areną dynamicznego rozwoju nowoczesnych mediów. Rozwinęły się techniki video, telewizja satelitarna, sieci kom- puterowe, a w tym globalna sieć Internetu. Upowszechnienie się multimediów i techno- logii informatycznych, zastosowanie ich w wielu dziedzinach życia człowieka, a także olbrzymie już obecnie zasoby internetowe nie pozostają obojętne wobec kształtowa- nia się zupełnie nowej jakościowo przestrzeni istotnej z perspektywy życia współ- czesnego człowieka, a mianowicie cyberprzestrzeni.
Szczególnie ważny w perspektywie cyberprzestrzeni okazuje się dynamiczny rozwój Internetu. Jeszcze w 1995 r. dostęp do niego miało jedynie 16 milionów użytkowników na świecie. Pięć lat później było ich już 361 milionów, w grudniu 2005 r. 1,018 miliarda, w czerwcu 2010 r. niemal 2 miliardy, a obecnie blisko 3 miliardy (dokładnie 2,937 miliarda – szacunek z marca 2014)39.
O istocie cyberprzestrzeni decyduje wykreowana w niej wirtualna rzeczywistość. Pojęcie „rzeczywistość wirtualna” (ang. virtual reality – VR) pojawiło się pod ko- niec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Wirtualny to według Słownika języka polskiego „tworzony sztucznie za pomocą techniki komputerowej; wykorzystujący rzeczywistość tworzoną w ten sposób”40. Według Komitetu Definicji i Terminologii Amerykańskiego Towarzystwa Komunikacji i Terminologii Edukacyjnej wirtualny oznacza „funkcjonalny i efektywny bez rzeczywistego istnienia w tradycyjnej formie”41, a zgodnie ze Słownikiem wyrazów obcych wirtualny znaczy tyle, co „mo- gący zaistnieć, (teoretycznie) możliwy”42. Rzeczywistość wirtualna oznacza zatem nierzeczywisty świat stworzony za pomocą komputera i dodatkowych akcesoriów multimedialnych, zgromadzony w zasobach internetowych i na innych nośnikach in- formacji. Jej celem jest stworzenie sztucznego środowiska, które w jak największym stopniu przypominałoby realny świat.
Wirtualna rzeczywistość jest wytworem technologii informatycznej, która umożliwia wejście i przebywanie w świecie wytworzonym przez komputer. Jest to swoista kombi- nacja emocji, wrażeń i sposobu ich odbioru przez poszczególnych użytkowników. Otwiera przed nimi ogromne możliwości: daje im dostęp do zasobów informacyjnych
———————
38Za: R. Kwećka, Informacja w walce zbrojnej, Warszawa 2001, s. 82. Teza ta zawarta jest w książce: H.A. Tofler, Wojna i antywojna, Warszawa 1997, s. 218.
39Internet World Stats, Internet Growth Statistics, www.internetworldstats.com/emarketing.htm
(dostęp: 14.06.2014).
40Słownik współczesnego języka polskiego, t. 2, red. A. Sikorska-Michalak, O. Wojniłko, Warsza- wa 1998, s. 31.
41Podaję za: J. Bednarek, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badań nad człowiekiem w cyber- przestrzeni, [w:] Cyberświat. Możliwości i zagrożenia, red. J. Bednarek, A. Andrzejewska, War- szawa 2009, s. 28.
42Por.: Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
15 |
|
|
niemalże na całym świecie, sprowadza odległość w tradycyjnym znaczeniu do roli niei- stotnego czynnika, zmieniając jednocześnie sposób tradycyjnego pojmowania czasu i przestrzeni. Z technicznego punktu widzenia to nic innego, jak komputerowa symulacja obrazu, dźwięku, ale także realnej rzeczywistości, do której „wejść” i z której „wyjść” można w każdej chwili, której jest się w stanie doświadczać, a nawet „dotknąć”43.
W cyberprzestrzeni pojawia się obecnie wiele wirtualnych światów. Dla wielu ludzi staje się ona nieodłączną częścią codzienności. Ludzie znajdują się w cyber- przestrzeni, gdy czytają elektroniczną korespondencję, korzystają z e-booków, elektronicznych mediów, kiedy rezerwują bilet na samolot czy pociąg, dokonują przelewów środków finansowych z osobistego konta. W cyberprzestrzeni można prowadzić rozmowy telefoniczne, wideokonferencje, oglądać filmy, słuchać muzyki i korzystać z gier komputerowych. Stwarza ona możliwość budowania nowych, czasami silnych więzi w ramach wirtualnych społeczności, pomimo że wirtual- nych znajomych zazwyczaj nie spotyka się fizycznie w realnym świecie. Rzeczy- wistość wirtualną można wykorzystywać w wielu dziedzinach życia publicznego i gospodarczego: do kontroli ruchu drogowego, w medycynie, rozrywce, jako na- rzędzie w pracy zawodowej czy w różnych gałęziach przemysłu. Cyberprzestrzeń pełni przez to funkcje edukacyjną, usługową, rozrywkową, społeczną, ekonomiczną czy kulturotwórczą, ale również i militarną.
Cyberprzestrzeń to jednak nie tylko pole nowych jakościowo możliwości, które mogą ułatwiać współczesnemu człowiekowi życie, to także przestrzeń nowych jako- ściowo zagrożeń nie tylko w wymiarze personalnym, ale i narodowym, a nawet międzynarodowym. Może być przyczyną uzależnień, nośnikiem zachowań i warto- ści niezgodnych ze społecznie akceptowanymi wzorcami, narzędziem nowych jako- ściowo form przestępczości, przestrzenią działań terrorystycznych, a także areną cy- berwojny, gdy postrzegamy ją w perspektywie zagrożeń militarnych.
Brak jednoznacznej definicji cyberprzestrzeni powoduje pewne trudności w jej analizie z perspektywy bezpieczeństwa. Cyberprzestrzeń to w ujęciu ogólnym cy- frowa przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzona przez systemy i sieci teleinformatyczne wraz z powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkowni- kami44. Traktuje się ją również jako mającą charakter wirtualny (nieprzestrzenny w sensie fizycznym, aterytorialny, ageograficzny) całość istniejących w świecie po- wiązań powstałych i realizowanych bądź przez technologie informatyczne i ich fi- zyczne manifestacje, bądź też na ich podstawie45.
Cyberprzestrzeń powstała w wyniku upowszechniania się technologii informa- tycznych, jest dla jej użytkowników zupełnie nową płaszczyzną aktywności i środowi- skiem działań o bardzo specyficznym charakterze. Dotyczy to nie tylko podmiotów korzystających z zasobów informatycznych zgodnie z obowiązującymi zasadami i lite- rą prawa, ale również tych, którzy mogą wykorzystać technologie informatyczne w ce- lach przestępczych, terrorystycznych czy militarnych. Warto zatem w tym miejscu
———————
43Por.: J. Bednarek, Media w nauczaniu, Warszawa 2002, s. 278.
44Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2011-2016, War- szawa 2010, s. 6.
45A. Bógdał-Brzezińska, M. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy bezpieczeństwa informacyjne- go we współczesnym świecie, Warszawa 2003, s. 37–39.
zwrócić uwagę na te jej cechy, które pozwalają na wykorzystywanie jej do działań zagrażających bezpieczeństwu.
Najbardziej oczywistą właściwością aktywności podejmowanej w cyberprze- strzeni, wynikającą bezpośrednio z jej aterytorialności i amaterialności, jest pełne uniezależnienie się od ograniczeń przestrzennych, głównie geograficznych. Działa- nia w cyberprzestrzeni można zainicjować praktycznie z każdego miejsca na świecie, a jedynym wymogiem jest techniczna możliwość połączenia się z siecią interneto- wą46. Z aterytorialności cyberprzestrzeni, a także z szybkiego tempa rozwoju tech- nologii informatycznych wynika stosunkowo niski koszt rozpoczęcia i prowadzenia w niej działań. W praktyce nakłady wymagane do ich podjęcia ograniczają się do zakupu odpowiedniego sprzętu i oprogramowania, zapewnienia dostępu do Internetu oraz zdobycia wiedzy i umiejętności niezbędnych w tego typu działaniach47.
Istotną cechą funkcjonowania w cyberprzestrzeni jest możliwość zachowania anonimowości. Nie wynika to jednak z istoty cyberprzestrzeni, ale z jej konstrukcji i istniejącej w niej sieci powiązań oraz możliwości technologicznych. Dostęp do sie- ci internetowej nie wymaga obowiązkowej autoryzacji, dodatkowo ograniczone są możliwości śledzenia wszelkich czynności podejmowanych w sieci. Trudność iden- tyfikacji sprawców oznacza również małe prawdopodobieństwo ich wykrycia, prze- ciwdziałania skutkom ich działalności, niewielkie możliwości podejmowania odwe- tu czy ich ukarania48. Powoduje to, że sprawcy cybernetycznych przestępstw czują się nie tylko anonimowo, ale i bezkarnie.
Działania te są ponadto nieprzewidywalne pod kątem miejsca i czasu ich wystą- pienia. Niemożliwe jest również wykrycie przygotowań jakiegokolwiek użytkowni- ka Internetu do podjęcia niezgodnych z prawem czynów. W praktyce trudno jest też odróżnić awarie sieci od działań zamierzonych. Wszystko to w konsekwencji ogra- nicza możliwości obrony ewentualnych ofiar przed zagrożeniami i redukuje zdolno- ści zapobiegania ich urzeczywistnieniu49.
Kolejną istotną cechą działań w cyberprzestrzeni, a konkretniej ich następstw, jest systemowy charakter i szeroki zasięg. Podmioty działające w sieci mogą teore- tycznie uzyskiwać równoczesny dostęp do bardzo wielu elementów sieci, a następnie wpłynąć na ich bezpieczeństwo. Skutki mogą być złożone, objąć swoim zasięgiem wiele składników i wielu użytkowników cyberprzestrzeni, nawet w najodleglejszych zakątkach świata, mogą być długotrwałe i kosztowne. Zasięg ewentualnych konse- kwencji tego typu operacji potęguje monokulturowość cyberprzestrzeni, polegająca na daleko idącej standaryzacji stosowanych w niej procedur oraz ujednoliceniu sto- sowanego oprogramowania w globalnej sieci50. Podkreślenia wymaga fakt, że taka
———————
46A.D. Sofaer, S.E. Goodman, Cyber Crime and Security: The Transnational Dimension, [w:] The Transnational Dimension of Cyber Crime and Terrorism, red. A.D. Sofaer, S.E. Goodman, Stan- ford 2001, s. 6–7.
47Por.: M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 330.
48Por.: K. Soo Hoo, S. Goodman, L. Greenberg, Information Technology and Terrorist Threat,
„Survival” 1997, t. 39, nr 3, s. 142–143.
49Por.: G. Weimann, Cyberterrorism, How Real is The Threat?, Washington 2004, s. 6; Ow Kim
Meng, Cyber-Terrorism: An Emerging Threat of The New Millennium, „Pointer” 2002, t. 28, nr 3, s. 100–102; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 332.
50M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 333.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
17 |
|
|
działalność może przynieść niewspółmiernie wysokie efekty przy stosunkowo nie- wielkim zaangażowaniu sił i środków oraz niskich nakładach finansowych. Michael McConnel uważa, że „atak cyfrowy na pojedynczy bank amerykański spowodował- by większe straty materialne niż zamachy z 11 września 2001 roku”51.
Wszystkie z przedstawionych powyżej cech są przesłankami do tego, żeby za- grożenia cyberprzestrzeni traktować w kategorii zagrożeń asymetrycznych.
Warto zauważyć, że sieci informatyczne już od momentu powstania były polem pierwszych, jeszcze niezbyt spójnych, prób ich wykorzystania do celów politycz- nych bądź militarnych. Chronologicznie pierwsza była prawdopodobnie operacja przeprowadzona przez amerykańską CIA w 1982 r. W kanadyjskim programie przemysłowym, skradzionym przez radzieckich szpiegów amerykańskim agentom, udało się umieścić tzw. bombę logiczną.
W chwili obecnej ataki cybernetyczne
[…]stają się coraz częstsze, lepiej zorganizowane i bardziej kosztowne biorąc pod uwagę szkody, jakie wyrządzają administracjom rządowym, biznesowi, gospodarce, a potencjalnie także transportowi, sieciom dostaw i innej infrastrukturze krytycznej, mogą one osiągnąć poziom, którego przekroczenie zagraża narodowemu i euroatlan- tyckiemu dobrobytowi, bezpieczeństwu i stabilności52.
Przykłady najbardziej spektakularnych ataków cybernetycznych zestawiono w ta- beli nr 1.
|
|
|
|
|
Tabela 1 |
|
|
|
Przykłady ataków cybernetycznych |
|
|
|
|
|
Table 1 |
|
|
|
Examples of cyber attacks |
|
|
|
|
|
|
|
|
Rok |
|
Cel ataku |
|
Szczegóły ataku |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1998–2000 |
|
instytucje w USA |
|
Afera znana pod nazwą Moonlight Maze, która rozpoczę- |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ła się w 1998 roku i trwała dwa lata. Był to skoordyno- |
|
|
|
|
|
|
wany atak rosyjskich hakerów na serwery wielu amery- |
|
|
|
|
|
|
kańskich instytucji rządowych i prywatnych, w tym m.in. |
|
|
|
|
|
|
Pentagonu, NASA, Departamentu Energii, uniwersytetów |
|
|
|
|
|
|
oraz instytutów badawczych. |
|
|
|
|
|
|
|
1999 |
|
infrastruktura telein- |
|
Podczas operacji NATO w Kosowie informatycy Sojuszu |
|
|
|
|
formatyczna Serbii |
|
dokonali wielu ataków w cyberprzestrzeni, których celem |
|
|
|
|
|
|
było zablokowanie infrastruktury teleinformatycznej Ser- |
|
|
|
|
|
|
bii. W odwecie serbscy hakerzy podjęli wiele prób zablo- |
|
|
|
|
|
|
kowania serwerów Paktu Północnoatlantyckiego. |
|
|
|
|
|
|
|
|
———————
51Podaję za: B. Bartoszek, Cyberwojna – wojna XXI wieku, www.mojeopinie.pl/cyberwojna_woj-
na_xxi_ wieku,3,1215862210 (dostęp: 15.04.2014).
52Koncepcja strategiczna obrony i bezpieczeństwa członków Organizacji Traktatu Północnoat- lantyckiego, przyjęta przez szefów państw i rządów w Lizbonie, tłumaczenie robocze BBN, www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/2694,dok.html (dostęp: 14.03.2014).
18 |
|
|
|
|
Andrzej Urbanek |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Rok |
|
Cel ataku |
|
Szczegóły ataku |
|
|
|
|
|
|
|
|
2003 |
amerykańskie serwe- |
Afera znana jako Titan Rain. Seria skoordynowanych |
|
|
ry rządowe i korpo- |
ataków chińskich hakerów w celu pozyskania poufnych |
|
|
racyjne |
|
|
informacji m.in. z NASA, Lockheed-Martin czy Redsto- |
|
|
|
|
|
|
ne Arsenal. Chińczycy zdobyli informacje m.in. na temat |
|
|
|
|
|
|
programu F-35 Joint Strike Fighter. |
|
|
|
|
|
|
2007 |
instytucje |
rządowe, |
Akcja rosyjskich hakerów określana jako pierwsza cyber- |
|
|
sieci |
energetyczne, |
wojna. Szczególnie groźne okazały się ataki na system |
|
|
banki w Estonii |
|
bankowy. Ze względu na fakt, że około 90% transakcji ban- |
|
|
|
|
|
|
kowych odbywało się tam za pomocą Internetu, system ten |
|
|
|
|
|
|
został w zasadzie sparaliżowany. Był to pierwszy przypa- |
|
|
|
|
|
|
dek w historii, kiedy za pomocą ataku cybernetycznego ob- |
|
|
|
|
|
|
cemu państwu udało się sparaliżować na pewien czas funk- |
|
|
|
|
|
|
cjonowanie ważnych instytucji państwowych i prywatnych. |
|
|
|
|
|
|
2007 |
sieć |
informatyczna |
Izraelczycy wykorzystali wirusa komputerowego Suter, który |
|
|
syryjskiego systemu |
pozwolił nie tylko na atak na sieci komputerowe i teleko- |
|
|
obrony przeciwlot- |
munikacyjne przeciwnika, ale jednocześnie na monitoro- |
|
|
niczej |
|
|
wanie i przejęcie kontroli m.in. nad systemami radarowymi |
|
|
|
|
|
|
obrony powietrznej. Dzięki temu dokonano bombardowa- |
|
|
|
|
|
|
nia syryjskiego ośrodka wojskowego, w którym prowa- |
|
|
|
|
|
|
dzono prace nad bronią atomową, bez zaalarmowania sy- |
|
|
|
|
|
|
ryjskiej obrony przeciwlotniczej. Jest to przykład użycia |
|
|
|
|
|
|
ataku cybernetycznego w celach militarnych. |
|
|
|
|
|
|
2008 |
Osetia, Gruzja |
|
Tak zwana druga wojna cybernetyczna tocząca się |
|
|
|
|
|
|
równolegle z konfliktem w Osetii Południowej. Przed je- |
|
|
|
|
|
|
go wybuchem gruzińscy hakerzy dokonali dwóch ataków |
|
|
|
|
|
|
na strony osetyńskiej agencji informacyjnej oraz radia |
|
|
|
|
|
|
rządowego w Cchinwali. W ich wyniku media te zaczęły |
|
|
|
|
|
|
nadawać informacje podawane przez Alania TV, gruziń- |
|
|
|
|
|
|
ską stację telewizyjną skierowaną do Osetyńczyków. Po |
|
|
|
|
|
|
zaangażowaniu Rosji w konflikt rosyjscy hakerzy doko- |
|
|
|
|
|
|
nali serii ataków na strony internetowe najważniejszych |
|
|
|
|
|
|
instytucji państwowych Gruzji, w tym na witrynę prezy- |
|
|
|
|
|
|
denta Micheila Saakaszwiliego, rządu, ministra spraw |
|
|
|
|
|
|
zagranicznych oraz ministra obrony. Zablokowano rów- |
|
|
|
|
|
|
nież dostęp do serwerów naukowych i komercyjnych. |
|
|
|
|
|
|
2008 |
amerykańskie |
sieci |
Za pomocą pamięci USB do sieci wojskowych zostało |
|
|
wojskowe |
na |
Bli- |
przeniesione złośliwe oprogramowanie, które błyskawicz- |
|
|
skim Wschodzie |
nie rozprzestrzeniło się m.in. na komputery Pentagonu. |
|
|
|
|
|
|
Umożliwiło to hakerom m.in. transfer tajnych danych woj- |
|
|
|
|
|
|
skowych poza zabezpieczone serwery. Atak przez długi |
|
|
|
|
|
|
czas pozostał niewykryty i stanowił największe w historii |
|
|
|
|
|
|
włamanie do sieci militarnych USA. Przeprowadzony |
|
|
|
|
|
|
prawdopodobnie przez rosyjskich hakerów. |
|
|
|
|
|
|
2009 |
sieci |
informatyczne |
Chińska grupa cyberszpiegowska, ochrzczona mianem |
|
|
103 krajów |
|
|
Ghostnet, dokonała włamań do 1295 komputerów należą- |
|
|
|
|
|
|
cych do instytucji państwowych, polityków, korporacji czy |
|
|
|
|
|
|
instytucji badawczych w 103 krajach. Według informacji |
|
|
|
|
|
|
podanych przez Information Warfare Monitor Ghostnet był |
|
|
|
|
|
|
|
|
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
19 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Rok |
Cel ataku |
Szczegóły ataku |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
w stanie przez długi okres kontrolować komputery należą- |
|
|
|
ce do ministerstw spraw zagranicznych m.in.: Iranu, Bhu- |
|
|
|
tanu, Indonezji, Bangladeszu, Filipin, Brunei, Barbadosu |
|
|
|
czy Łotwy. Włamano się również do serwerów ambasad |
|
|
|
Pakistanu, Korei Południowej, Niemiec, Cypru, Tajlandii |
|
|
|
oraz Indii. Ponadto chińskim hakerom udało się uzyskać |
|
|
|
dostęp do komputerów osobistych tybetańskich opozycjo- |
|
|
|
nistów, w tym sekretariatu Dalajlamy. |
|
|
|
|
|
|
2009 |
amerykańskie korpo- |
Operacja Aurora, przeprowadzona przez chińskich hakerów |
|
|
racje |
przeciwko ponad 20 korporacjom amerykańskim w drugiej |
|
|
|
połowie 2009 r. Wśród zaatakowanych znalazły się m.in.: |
|
|
|
Google, Adobe Systems, Northrop Grumman, Yahoo i Sy- |
|
|
|
mantec. Celem ataku było uzyskanie nowoczesnych tech- |
|
|
|
nologii oraz specjalistycznego oprogramowania używane- |
|
|
|
go przez te firmy. |
|
|
|
|
|
|
|
Źródło: Cyberwojna jako rzeczywistość XXI wieku, raport zamieszczony na stronie Europejskiego Centrum Analiz Geopolitycznych, www.geopolityka.org/analizy/1813-cyberwojna-jako-rzeczy- wistosc-xxi-wieku (dostęp: 15.05.2014).
Zagrożenia w cyberprzestrzeni dotyczą również Polski. O skali tego typu zagro- żeń świadczą chociażby dane zawarte w Raporcie o stanie bezpieczeństwa cyber- przestrzeni RP w 2013 roku53. Zgodnie z Raportem sporządzonym przez Zespół CERT.GOV.PL54 rok 2013 pod względem liczby otrzymanych zgłoszeń oraz obsłu- żonych incydentów okazał się rekordowy w stosunku do lat poprzednich. W sumie w 2013 roku zarejestrowanych zostało aż 8817 zgłoszeń, z których 5670 zakwalifi- kowano jako incydenty.
W obliczu globalizacji ochrona cyberprzestrzeni stała się jednym z podstawo- wych celów strategicznych w obszarze bezpieczeństwa każdego państwa. W czasach, gdy panuje swoboda przepływu osób, towarów, informacji i kapitału – bezpieczeń- stwo demokratycznego państwa zależy od wypracowania mechanizmów pozwalają- cych skutecznie zapobiegać zagrożeniom bezpieczeństwa cyberprzestrzeni i je zwal- czać. Obecnie w cyberprzestrzeni granica między pokojem a wojną staje się coraz bardziej umowna. Cyberwojna staje się stopniowo rzeczywistością. Co prawda nie doszło jeszcze do otwartego konfliktu międzypaństwowego w tym wymiarze, jednak dotychczasowe wydarzenia wskazują, że można mówić już nie tylko o „zimnej woj- nie w cyberprzestrzeni” czy wyścigu zbrojeń, lecz o regularnych starciach między poszczególnymi aktorami na arenie międzynarodowej55. Zdaniem Mikko Hyppone- na państwa „[…] atakują się wzajemnie przy pomocy złośliwego oprogramowania.
———————
53Raport o stanie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni RP w 2013 roku, CERT.GOV.PL, Warszawa 2014, www.cert.gov.pl/cer/publikacje/raporty-o-stanie-bezpi/686,Raport-o-stanie-bezpieczenstwa-cyber- przestrzeni-RP-w-2013-roku.html (dostęp: 15.05.2014).
54Zespół CERT Polska działa w strukturach Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej. Dzia- łalność zespołu finansowana jest przez NASK.
55Zob.: Virtual Criminology Report 2009, McAfee Corporation, 2009; D. Gardham, Hackers re- cruited to fight ‘new cold war’, „The Telegraph” 26 czerwca 2009 r.
Cyberwojenna rewolucja już trwa”56. Z tej przyczyny warto przyjrzeć się bliżej za- gadnieniom związanym z zagrożeniami militarnymi cyberprzestrzeni zarówno w ich wymiarze międzynarodowym, jak i narodowym.
Oblicza współczesnej cyberwojny
Przestrzeń cybernetyczna jest dzisiaj uważana jako piąty wymiar pola walki57, istniejący obok trójwymiarowej przestrzeni kartezjańskiej (x, y, z) i wymiaru czaso- wego (t)58. W chwili obecnej, w dobie intensywnego rozwoju sieci internetowej i roz- budowy globalnej sieci informatycznej, problem ten wymaga szczególnej uwagi.
Z perspektywy militarnej światowa infrastruktura informatyczna, czyli realna in- frastruktura wymiaru cybernetycznego, to
[…]aspekt strefy konfliktu obejmujący pełny zakres zjawisk elektromagnetycznych i pozaludzki wymiar rozpoznania (wykrywania celów), w którym siły zamaskowane techniczne (stealth) – trudne do wykrycia środkami technicznymi – prowadzą opera- cje zaczepne lub ukrywające się przed takimi operacjami59.
Zatem globalną sieć informatyczną można rozpatrywać jako pole współczesnej wal- ki prowadzonej z wykorzystaniem narzędzi informatycznych60.
W cyberprzestrzeni rozgrywać się może, a praktycznie już rozgrywa, nowy rodzaj wojny, czyli wojna informacyjna. Według Amerykańskiego Depratamentu Obrony de- finiuje się ją jako działania podjęte w celu osiągnięcia informacyjnej przewagi, wspie- rające narodową strategię militarną poprzez oddziaływania na informację i systemy in- formacyjne przeciwnika, przy jednoczesnej ochronie własnych informacji i systemów informacyjnych61. Z kolei walka informacyjna w ogólnym znaczeniu to sposób dzia- łania, którego celem jest zdobycie i wykorzystanie zasobów informacyjnych62.
Zatem wojna, a właściwie walka informacyjna obejmuje całość czynności po- dejmowanych przez uczestników danego konfliktu zmierzających do uzyskania kon-
———————
56M. Hypponen, Cyberwojna stała się rzeczywistością, tech.wp.pl/kat,1009785,title,Cyberwojna- stala-sie-rzeczywistoscia,wid,14867034,wiadomosc.html (dostęp: 15.03.2014).
57Prekursorem takiego podejścia był John A. Warden, który już w 1995 r. stwierdził, że cyberprze- strzeń jest obok lądu, morza, powietrza i przestrzeni kosmicznej piątym wymiarem walki zbroj- nej. J.A. Warden, Enemy as a System, „Airpower Journal” 1995, nr 9, s. 40–55. Zobacz także: R. Fry, Fighting Wars in Cyberspace, „The Wall Street Journal” 21 lipca 2010 r., s. 45; P. Sienkie- wicz, Wizje i modele wojny informacyjnej, [w:] Społeczeństwo informacyjne – wizja czy rzeczy- wistość?, red. L.H. Haber, Kraków 2003, s. 376–377.
58P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 49.
59Tamże.
60Najważniejszym ogniwem cyberprzestrzeni, stanowiącym jej szkielet, jest Internet. Internet to zespół połączonych ze sobą (interconnected) sieci komunikacyjnych umożliwionych transfer danych w postaci cyfrowej. B. Schmitt, Information Security. A New Challenge for the UE,
„Chaillot Paper” 2005, nr 76, podaję za: M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 324.
61Podaję za: P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 49.
62Zob.: D. Denning, Wojna informacyjna i bezpieczeństwo informacji, Warszawa 2002, s. 23–25.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
21 |
|
|
troli nad treścią, przepływem i dostępnością istotnych informacji. Tak pojmowana walka informacyjna, będąca przejawem wojny informacyjnej, nie ogranicza się tylko do operacji prowadzonych przy użyciu technologii informatycznych albo przez in- frastrukturę zbudowaną na bazie tych technologii, lecz może przybrać postać wielu innych form aktywności, zarówno fizycznych, jak i wyłącznie symbolicznych z wy- korzystaniem technologii teleinformatycznych63.
Martin Libicki zwrócił uwagę na siedem form walki informacyjnej, które mogą przyjąć postać: walki w zakresie systemów dowodzenia i kontroli (command-and- control warfare), walki opartej na wywiadzie (intelligence-based warfare), wyko- rzystywania technik radioelektronicznych i kryptografii (electronic warfare), działań psychologicznych (psychological warfare), operacji hakerskich (hacker warfare), ekonomicznej walki informacyjnej (economic information warfare) i walki cyberne- tycznej (cyberwarfare)64.
Jak pokazują liczne przykłady, w działania w cyberprzestrzeni zaangażowane są często podmioty pozapaństwowe, przede wszystkim hakerzy (czasami są przykrywką dla działalności instytucji państwowych, głównie wywiadu), jakkolwiek po techno- logie te sięgają również organizacje terrorystyczne i zorganizowane grupy przestęp- cze. Dla tego typu działań trudno jest zastosować pojęcie wojny czy walki informa- cyjnej, stąd też operuje się coraz powszechniej innym pojęciem, odnoszącym się do działań podmiotów pozapaństwowych, a mianowicie pojęciem cyberkonfliktu.
Cyberkonflikt, czyli konflikt cybernetyczny, określany jest często jako
[…]konflikt angażujący różnorodne systemy ludzi, rzeczy, procesów i postrzegania, które związane są z sieciami komputerowymi, choć niekoniecznie całkowicie skompute- ryzowane. Konfliktem cybernetycznym będzie zatem każdy konflikt, w którym sukces lub porażka są dla większości jego uczestników uzależnione od działań prowadzonych w sieciach komputerowych65.
Cyberkonflikty mogą przybrać postać trzech podstawowych form aktywności66:
aktywizmu – niedestrukcyjnej działalności niektórych grup, w ramach której Internet służy do wsparcia prowadzonej kampanii;
haktywizmu – kombinacji aktywizmu i działań przestępczych; haktywizm wykorzystuje metody hakerskie przeciwko określonym celom w Internecie, by zakłócić ich funkcjonowanie, nie powodując przy tym poważnych strat; dzia- łalność ta ma na celu nie tyle pozyskanie czy zniszczenie zasobów przeciwni- ka, ile przede wszystkim zwrócenie uwagi na dany problem;
cyberterroryzmu – politycznie motywowanego ataku lub groźby ataku na komputery, sieci lub systemy informacyjne w celu zniszczenia infrastruktury oraz zastraszenia lub wymuszenia na rządzie i ludziach daleko idących poli- tycznych i społecznych działań, w szerszym rozumieniu tego słowa, zastoso- wanych przez organizacje terrorystyczne.
———————
63Por.: M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 325.
64Por.: M. Libicki, What is Information Warfare?, Washington 1995.
65K. Liedel, P. Piasecka, Wojna cybernetyczna – wyzwanie…, s. 16.
66Tamże, s. 17.
Powszechnie stosowaną praktyką jest również użycie cyberprzestrzeni do celów wywiadowczych, w tym do celów o charakterze militarnym. Jak podano w raporcie opracowanym przez służby kontrwywiadowcze Stanów Zjednoczonych67, niektóre pań- stwa (w domyśle Rosja i Chiny) wykorzystują na szeroką skalę cyberprzestrzeń do zbie- rania danych wywiadowczych szczególnie danych gospodarczych dotyczących nowo- czesnych technologii, przemysłu obronnego, farmaceutycznego itp. Ze względu na niskie koszty i łatwość uniknięcia wykrycia cyberszpiegostwo jest niezwykle efektywną i stosowaną coraz powszechniej formą prowadzenia działalności wywiadowczej68.
Uwzględniając dość szeroki zakres pojęciowy i wymiar pragmatyczny działań w cy- berprzestrzeni w celach militarnych, można wyróżnić, zdaniem J. Arquilli i D. Ron- feldta, dwa rodzaje wojny informacyjnej, a właściwie wojny w cyberprzestrzeni69:
netwar, czyli konflikt, który toczy się między państwami, społeczeństwami i naro- dami, polegający na niszczeniu bądź modyfikowaniu informacji w celu zmiany poglądów o państwie będącym celem ataku, o jego społeczeństwie czy otocze- niu; jest to konflikt o charakterze społeczno-kulturowym, a co ważne, dotyczy głównie samej cyberprzestrzeni;
cyberwar, czyli prowadzenie i przygotowanie działań militarnych z wykorzy- staniem informacji jako podstawowego elementu uzyskania przewagi lub też innych technologii mogących oddziaływać na cyberprzestrzeń, a w konsekwencji
zakłócających procesy informacyjne w niej zachodzące.
Netwar można określić jako wojnę idei, której środkiem walki staje się szeroko ro- zumiana informacja. Działania tego typu określane były w historii jako wojna czy walka propagandowa albo też częściej jako wojna psychologiczna. Wojna psychologiczna, w klasycznym ujęciu, definiowana jest jako „[…] system oparty na specjalnych meto- dach i sposobach oddziaływania dywersji polityczno-propagandowej na żołnierzy i spo- łeczeństwo przeciwnika, w celu osłabienia ich odporności psychicznej”70 lub też jako „[…] system zabiegów propagandowych w celu pozyskania społeczeństwa do realizacji polityki agresywnej”71. Wojna psychologiczna, w klasycznym ujęciu, charakteryzuje się: całkowitym lub pozornie całkowitym zsynchronizowaniem zadań politycznych, propa- gandowych i wojskowych, a także zastosowaniem zdobyczy nowoczesnej psychologii do osiągnięcia celów militarnych72. Jeżeli powyższe cechy uzupełnimy jeszcze o jedną, czyli wykorzystanie nowoczesnych technologii informatycznych, to mamy do czynienia z niemal wszystkimi istotnymi cechami współczesnej netwojny.
———————
67Chodzi tu o raport: Foreign Spies Stealing US Economic Secrets in Cyberspace, Report to Con- gress on Foreign Economic Collection and Industrial Espionage, 2009–2011, October 2011 r., www.ncix.gov/publica tions/reports/fecie_all/Foreign_Economic_Collection_2011.pdf (dostęp:
20.05.2013).
68M. Grzelak, K. Liedel, Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni. Zagrożenia i wyzwania dla Polski – zarys problemu, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2012, nr II (22), s. 127 (szerzej: tamże, s. 125–137).
Zobacz też: M. Grzelak, Wpływ szpiegostwa internetowego na stosunki między USA a Chinami,
„Bezpieczeństwo Narodowe” 2013, nr II (26), s. 111–127.
69Podaję za: K. Liedel, Bezpieczeństwo informacyjne w dobie terrorystycznych i innych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, Toruń 2008, s. 21.
70Leksykon wiedzy wojskowej, red. M. Laprus, Warszawa 1979, s. 482.
71Tamże.
72P.M.A. Linebarger, Wojna psychologiczna, Warszawa 1959, s. 61.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
23 |
|
|
Netwojna sprowadza się przede wszystkim do wszelkich działań zmierzających do dezintegracji więzi łączącej państwo i społeczeństwo, podważenia zaufania społeczeń- stwa do instytucji państwa czy też manipulowania opinią społeczną we własnych ce- lach, zarówno militarnych, jak i pozamilitarnych73. Netwojna to zatem konflikt skierowany przeciwko komunikacji i przepływowi informacji, wykorzystujący no- woczesne rozwiązania technologiczne, do osiągnięcia własnych celów. Netwojny mogą przybierać różne formy i dotyczyć działań podejmowanych pomiędzy74:
rządami skonfliktowanych państw;
rządami państw a aktorami niepaństwowymi;
rządem a aktywnymi społecznie grupami obywateli, którzy mogą protestować
przeciwko całej, polityce rządu lub jej części.
W przypadku działań o charakterze militarnym netwojna sprowadza się do walki informacyjnej, którą w NATO definiuje się jako „[…] działania informacyjne pro- wadzone w okresie kryzysu lub konfliktu zbrojnego z zamiarem promowania okreś- lonego celu politycznego i lub wojskowego w odniesieniu do wskazanego przeciwnika bądź przeciwników”75. Walka informacyjna prowadzona jest poprzez podejmowanie operacji informacyjnych obejmujących działania wspierające
[…]wyselekcjonowane cele polityczne i wojskowe, podejmowane z zamiarem wpły- nięcia na decydentów i polegające na oddziaływaniu na procesy oparte na informacji oraz systemy dowodzenia, łączności i rozpoznania, przy równoczesnym zapewnieniu ochrony własnemu systemowi informacyjnemu76.
W ujęciu militarnym można wyróżnić cztery podstawowe formy ataku informa- cyjnego:
zrywanie procedur wymiany informacji;
manipulowanie informacją (dezinformacja, zatajanie, przekształcanie informacji);
nieautoryzowane korzystanie z zasobów informacyjnych (np. baz danych) oraz kopiowanie i niszczenie danych;
masowe niszczenie oprogramowania systemowego.
Ataki tego typu mogą być prowadzone z wykorzystaniem następujących metod i na- rzędzi:
wirusów komputerowych;
bomb logicznych;
blokowania wymiany informacji w systemach łączności;
fałszowania informacji znajdujących się w bazach danych w systemach infor- matycznych przeciwnika;
wprowadzania w obieg – z wykorzystaniem różnych technologii komunikowa-
nia – spreparowanych informacji77.
Analizując możliwości wykorzystania nowoczesnych technologii informatycz- nych jako środków ataków przez podmioty niepaństwowe, Marek Madej dzieli je
———————
73Por.: K. Liedel, Bezpieczeństwo informacyjne w dobie…, s. 22.
74Szerzej: J.J. Arquilla, D.F. Ronfeldt, Cyberwar is coming, „Comparative Strategy” 1993, vol. XII, s. 141–165.
75Podaję za: P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 42.
76Tamże.
77Tamże, s. 42–43.
na dwie zasadnicze grupy: operacje o skutkach ograniczonych wyłącznie do cy- berprzestrzeni oraz działania o bezpośrednich następstwach również w świecie rze- czywistym78. Do działań pierwszej grupy można jego zdaniem zaliczyć następujące działania:
wymierzone w strony internetowe atakowanego podmiotu (website defacement);
uniemożliwiające albo korzystanie z określonej usługi sieciowej, albo jej świad- czenie na własnych zasadach bądź też blokujące pracę urządzeń podłączonych do Internetu, co dokonuje się głównie przez tzw. flooding (przepełnienie, czyli przeciążenie pracy urządzeń wskutek przesyłania do nich nadmiernej liczby in- formacji);
polegające na włamaniu się do komputerów pracujących w sieci w celu zniszcze- nia, pozyskania lub zmiany przechowywanych w nich zasobów informacyjnych79.
Zatem działania zaliczane do pierwszej grupy są typowe dla zaliczanych do netwoj- ny. Drugą grupę, czyli działania o bezpośrednich skutkach nieograniczonych wy- łącznie do cyberprzestrzeni, ale powodujących też zniszczenia fizyczne, można z kolei zaliczyć do działań charakterystycznych dla kolejnego rodzaju wojny infor- macyjnej, a mianowicie do cyberwojny (cyberwar).
W ujęciu słownikowym cyberwar to wykorzystanie technologii komputerowej do zakłócenia działalności państwa lub organizacji, w szczególności zamierzonego atakowania systemów komunikacyjnych przez inne państwo lub organizację80. Zda- niem Richarda A. Clarka cyberwojna jest „działalnością państw, mającą na celu pe- netrację systemów i sieci komputerowych innych podmiotów międzynarodowych dla dokonania określonych zniszczeń lub zakłóceń”81. W ramach wojny cybernetycz- nej napastnik może dążyć do osiągania rozmaitych celów, od rozpowszechniania propagandy lub wywoływania paniki pośród ludności cywilnej po trwałe uszkodze- nie kluczowych elementów infrastruktury technologicznej (elektrownie, systemy komunikacyjne itp.). Ataki mogą też być narzędziem wywiadu i pozyskiwania wraż- liwych i chronionych informacji. Może wykorzystywać również inne technologie przełamujące tradycyjne ograniczenia przestrzeni fizycznej (np. promieniowanie elektromagnetyczne czy neutronowe).
Zgodnie z teorią RAND wojna cybernetyczna jest konfliktem o wysokiej inten- sywności i szerokim spektrum działań. Może ona angażować różnorodne technolo- gie (nie tylko informatyczne), m.in.82:
dowodzenia i kontroli,
gromadzenia informacji wywiadowczych,
———————
78Zob.: M. Libicki, What is Information Warfare?..., s. 50-51; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 444.
79Zob.: J.D. Howard, T.A. Longstaff, A Common Language for Computer Security Incidents, San- dia Report, Sandia National Laboratories, Albuquerque-Livermore 2002; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa…, s. 446.
80English Oxford Living Dictionary, Cyberwar, [hasło], oxforddictionaries.com/definition/en- glish/cyberwar (dostęp: 15.03.2014).
81R.A. Clarke, R. Knake, Cyberwar: The Next Threat to National Security and What to Do About It, New York 2010.
82J. Arquilla, D. Ronfeldt, Cyberwar is coming!, [w:] In Athena’s Camp…, s. 30.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
25 |
|
|
przetwarzania i dystrybucji informacji,
identyfikacji „przyjaciel–wróg”,
systemy „inteligentnej” broni.
O istocie cyberwojny w sensie militarnym decyduje nie tylko użycie różnorod- nych technologii, ale również możliwość przezwyciężenia w cyberprzestrzeni ogra- niczeń czasoprzestrzennych, takich jak83:
fizyczna odległość i położenie obiektów w przestrzeni – wymiar cybernetyczny zniekształca tradycyjne relacje czasoprzestrzenne poprzez powiększanie lub pomniejszanie istniejącej przestrzeni;
czas konieczny do przebycia odległości między obiektami – wymiar cyberne- tyczny może powodować kompresję przestrzeni czasowej, a nawet eliminację czasu (na przykład przy użyciu broni wiązkowej, w tym laserowej, wykorzystu- jącej ukierunkowaną energię, eliminuje się nią takie pojęcia, jak „czas lotu do ce- lu”, gdyż „wystrzał” i „trafienie” są w jej przypadku prawie równoczesne);
fizyczna struktura i wymiar obiektów wojskowych – wymiar cybernetyczny pozwala chociażby poprzez użycie energii elektromagnetycznej czy promie- niowania neutronowego (mających właściwości przenikania przez różnego ro- dzaju materiały) na przezwyciężenie ograniczeń dostępności do celu ukrytego w obronnych konstrukcjach wojskowych.
Z cybernetycznym wymiarem współczesnego pola walki wiążą się różne koncep- cje prowadzenia działań zarówno ofensywnych, jak i defensywnych, wśród których na uwagę zasługują: koncepcja atakowania powiązań oraz idea tarczy cybernetycznej.
Pierwsza z powyższych, czyli atakowania powiązań, pozwala w swojej istocie na uniknięcie masowych zniszczeń towarzyszących tradycyjnym konfliktom zbrojnym. Zgodnie z jej podstawowymi założeniami celem ataku nie są same obiekty, a powiąza- nia między nimi. W praktyce oznacza to, że podjęcie tego typu działań w stosunku do wrogiego państwa, miasta czy społeczności wyłącznie w przestrzeni cyberne- tycznej ma doprowadzić je stanu rzeczywistego chaosu wewnętrznego84.
Z kolei tarcza cybernetyczna oznacza zdolność do przezwyciężania uderzenia broni precyzyjnego rażenia (np. broni rakietowej, pocisków samosterujących) w wy- niku utworzenia niewidzialnej tarczy wokół wojsk (innych obszarów). Tarcza ta, w za- leżności od zastosowanej technologii, może spowodować przedwczesną detonację środka ogniowego rażenia, „oślepienie” urządzeń nawigacyjnych samolotów i lata- jących środków bezzałogowych, stworzenie kurtyny akustycznej, holograficznej czy bariery optycznej85.
Cyberprzestrzeń rozszerza dzisiaj w sposób wyraźny pojęcie pola walki. Stawarza nowe jakościowo możliwości wykorzystania jej do celów militarnych, ale również może stać się areną zmagań z udziałem aktorów niepaństwowych jako uczestników międzynarodowego środowiska bezpieczeństwa. Te możliwości cyberprzestrzen i powodują, że staje się ona ważnym czynnikiem kształtowania bezpieczeństwa po- szczególnych państw, jak również podmiotów ponadnarodowych.
———————
83Szerzej: P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne…, s. 49–52.
84Tamże, s. 52–54.
85Tamże, s. 55–56.
Reasumując dotychczasowe rozważania, można przyjąć, że działania militarne w cyberprzestrzeni można podzielić na trzy kategorie: wojnę informacyjną (w tym netwojnę i cyberwojnę), cyberszpiegostwo oraz cyberkonflikty. Podział ten ilustruje rycina 1.
Działania militarne w cyberprzestrzeni
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Wojna informacyjna |
|
|
Cyberkonflikty |
|
|
Cyberszpiegostwo |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
netwojna |
|
|
|
|
aktywizm |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
cyberwojna |
|
|
|
|
haktywizm |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
cyberterroryzm |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ryc. 1. Klasyfikacja działalności o charakterze militarnym w cyberprzestrzeni Fig. 1. Classification of activities of a military nature in cyberspace
Źródło: opracowanie własne.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że w 2011 r. pojawiły się informacje na temat wynalezienia tzw. ostatecznej broni w Internecie. Naukowcom z University of Min- nesota udało się opracować metodę ataku w cyberprzestrzeni, której skutkiem było- by sparaliżowanie Internetu na całym świecie. Nowy sposób polega na ataku na wę- zły sieci – routery – za pomocą bardzo dużej sieci botnet, liczącej około 250 tysięcy komputerów (typowy atak na powiązania sieci). Według specjalistów obecna struk- tura Internetu nie pozwala na obronę przed taką metodą ataku, jednak jest on mało prawdopodobny. Sposób ten może być jednak potencjalnie użyty jako „broń osta- teczna” w cyberwojnie86.
Współczesne dylematy cyberobrony
Obecnie można zaobserwować, jak zmieniają się zagrożenia w cyberprzestrzeni i działania, które podejmowane są w celu jej militarnego wykorzystania. Pomimo powszechności dostępu do cyberprzestrzeni najbardziej niebezpiecznymi podmio- tami w tym zakresie pozostają nadal państwa narodowe, często ukrywające swoje działania pod przykrywką hakerów czy haktywistów87. Zorganizowane ataki cyber-
———————
86The Cyberweapon That Could Take Down the Internet, „Financial News Now!” 14 lutego 2011 r., podaję za: Cyberwojna jako rzeczywistość...
87Największym zagrożeniem w tym zakresie są dzisiaj Rosja i Chiny.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
27 |
|
|
netyczne na szeroką skalę, cyberszpiegostwo lub sabotaż w sieci wymagają stosun- kowo dużych nakładów finansowych, dysponowania odpowiednim potencjałem technologicznym, a także zaangażowania wysokiej klasy specjalistów, stąd też w naj- bliższym czasie tego typu działania nie będą podejmowane przez podmioty poza- państwowe, w tym organizacje terrorystyczne czy zorganizowane grupy przestępcze. Nie doszło jak dotąd do otwartej wojny informacyjnej (można mówić jedynie o cyber- konfliktach, w których korzystano z usług hakerów) ani do fizycznych zniszczeń czy zakrojonych na szeroką skalę cybernetycznych ataków terrorystycznych. Jednakże możliwe do wykorzystania w tym zakresie technologie ewoluują, wiedza na temat ich stosowania jest powszechnie dostępna, a szkodliwe oprogramowanie możliwe do wy- korzystania w cyberatakach jest dostępne na rynku (można je zakupić), stąd ochrona wrażliwych na ataki sieci teleinformatycznych, infrastruktury krytycznej, a także bu- dowa infrastruktury służącej do cyberobrony własnych, rządowych czy militarnych sys- temów teleinformatycznych i komunikacyjnych wymaga podejmowania odpowiednich, zorganizowanych działań, również w ramach współpracy międzynarodowej.
Wydarzenia w Estonii w 2007 r. stały się przesłanką do podjęcia stosownych działań ze strony NATO. W 2008 r. Sojusz wypracował pierwsze założenia wspólnej polityki sojuszniczej w dziedzinie cyberobrony. Na szczycie NATO w Lizbonie (19–20 listo- pada 2010 r.) przyjęto z kolei nową Koncepcję Strategiczną88, a w czerwcu 2011 r. za- łożenia nowej polityki w zakresie Cyber Defence. Zgodnie z przyjętą polityką So- jusz definiuje zagrożenia cybernetyczne jako potencjalny powód do podjęcia obrony wspólnej zgodnie z art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego89. NATO zwraca szczególną uwagą na ochronę infrastruktury Sojuszu, pozostawiając zabezpieczenie wewnętrz- nej infrastruktury krytycznej w gestii władz krajowych. Wyrazem działań Sojuszu na rzecz cyberbezpieczeństwa jego państw członkowskich jest także stworzenie w sto- licy Estonii Kooperacyjnego Centrum Doskonalenia Cyberobrony (Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence, CCDCOE), którego misją jest wzmacnianie zdolności, współpracy i wymiany informacji w ramach NATO, krajów członkow- skich i partnerów Sojuszu przez edukację, badania i rozwój oraz konsultacje90. Unia Europejska powołała z kolei do życia „2CENTRE” – Centrum do spraw Cyber- przestępczości w zakresie Doskonalenia Szkoleń, Badań i Edukacji (Cybercrime Centres of Excellence Network for Training, Research and Education)91.
Działania na rzecz budowania zdolności w zakresie cyberobrony i cyberbezpie- czeństwa trwają także w Polsce. W Białobrzegach działa Centrum Bezpieczeństwa Cybernetycznego, którego zadaniem jest ochrona polskiej armii przed atakami w cyber- przestrzeni. Jest to pierwszy krok na drodze do utworzenia cyfrowych jednostek wojskowych, których żołnierze i dowódcy będą wyposażeni w najnowsze technolo-
———————
88Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Or- ganisation, Lizbona 19–20 listopada 2010, www.nato.int/cps/en/natolive/topics_82705.htm (dostęp: 15.06.2014).
89O. Theiler, Nowe zagrożenia: wymiar cybernetyczny, „Przegląd NATO”, 11 września 2011,
www.nato.int/docu/review/2011/11-september/Cyber-Threads/PL/index.htm (dostęp: 15.06.2014).
90The Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence (CCDCOE), About Cyber Defence Cen- tre, www.ccdcoe.org/about-us.html (dostęp: 15.06.2014).
91Cybercrime Centres of Excellence Network for Training, Research and Education, www.2centre.eu/ (dostęp: 15.06.2014).
gie informacyjne92. Polska przystąpiła w 2011 r. do projektu Centrum Doskonalenia Cyberobrony w Tallinie93. Opracowano również w 2010 r. Rządowy Program Ochrony Cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2011–2016.
Dobrze, że takie działania zostały dostrzeżone i są podejmowane. Rodzi się jed- nak w tym miejscu pytanie: czy i na ile są one skuteczne?
W działaniach w zakresie cyberobrony pojawiają się dylematy polityczno-prawne. Działania militarne w cyberprzestrzeni nie mieszczą się bowiem w prawnym rozumie- niu wojny. Według tradycyjnej definicji wojny przyjmuje się, że obejmuje ona działa- nia na lądzie, morzu, w powietrzu i przestrzeni kosmicznej. W takim wypadku ataki w cyberprzestrzeni nie powinny być uznawane za wojnę, bowiem nie obejmują jej za- pisy Karty Narodów Zjednoczonych oraz konwencji genewskich. Zdaniem Bryana W. Ellisa wojna w cyberprzestrzeni jest wyzwaniem dla prawa międzynarodowego z trzech powodów. Po pierwsze ataki za pomocą sieci teleinformatycznych mogą po- czynić szkody o zupełnie innym charakterze niż tradycyjne działania zbrojne, których skutki obejmuje prawo wojenne. Po drugie sygnał elektroniczny przekraczający grani- ce państw jest wyzwaniem dla pojęcia granic, suwerenności czy integralności teryto- rialnej. Dzięki temu nie tylko państwa, ale także jednostki i ich grupy mogą dokony- wać ataków wpływających na działania systemów na całym świecie, nie podlegając przy tym porządkowi prawnemu zaatakowanego kraju. Po trzecie wreszcie problema- tyczne jest nie tylko uznanie cyberataku za akt wojny, ale także określenie, w którym momencie cele tych ataków mają charakter wojskowy, czyli dozwolony przez prawo międzynarodowe, a kiedy cywilny – więc zabroniony94.
Podsumowanie
Problematyka cyberwojny, cyberkonfliktów, cyberszpiegostwa, cyberprzestępczo- ści, cyberterroryzmu i innych zagrożeń w cyberprzestrzeni nabiera coraz większego znaczenia w całokształcie polityki bezpieczeństwa narodowego. Cyberwojna staje się faktem. W cyberprzestrzeni granica między pokojem a wojną staje się coraz bar- dziej umowna. Przedmiotem ataków cybernetycznych mogą stać się zarówno obiek- ty wojskowe, jak i cywilne, a zaangażowane w nią mogą być podmioty państwowe oraz pozapaństwowe.
Z przedstawionego w niniejszym artykule materiału wynika kilka istotnych kon- kluzji:
1.Działania o charakterze militarnym w cyberprzestrzeni to typowe działania asymetryczne. Decydują o tym między innymi: niskie koszty działalności, brak
tradycyjnych granic, brak potrzeby wykorzystania wywiadu strategicznego, ła-
———————
92W. Lorenz, Polska na cyberfroncie, www.rp.pl/artykul/572005.html (dostęp: 15.06.2014).
93Noty akcesyjne w tym zakresie Polska podpisała 15 listopada 2011 roku w siedzibie Naczelnego Dowództwa Transformacji NATO (HQ SACT) w Norfolk (USA).
94B.W. Ellis, The International Legal Implications and Limitations of Information Warfare: What
Are Our Options?, Pennsylvania 2001, s. 3. Zob. także: J. Kulesza, New Technologies and the Need of a Uniform Legal System, Social Science Research Network – Working Paper Series, 12 listo- pada 2007 r., https://ssrn.com/abstrakt=1446768 (dostęp: 15.03.2014).
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
29 |
|
|
twość w osiągnięciu anonimowości czy wreszcie niewspółmierne do działań potencjalnego przeciwnika zaangażowanie własnych sił i środków. Asyme- tryczność decyduje o ich złożoności i trudnościach w znalezieniu skutecznych metod i środków ochrony przed cyberatakami.
2.Istnieje pilna potrzeba jednoznacznego zdefiniowania cyberprzestrzeni, poznania rządzących nią prawidłowości i ujednolicenia pojęć związanych z pojawiają- cymi się w niej zagrożeniami.
3.Zachodzi istotna zmiana w postrzeganiu współczesnego pola walki, które roz- szerzyło się o piąty wymiar – cyberprzestrzeń. Warto zatem prowadzić dalsze szczegółowe prace analityczne i koncepcyjne, które pozwolą na jej dokład- niejsze rozpoznanie, wypracowanie skutecznych metod działania w cyber- przestrzeni podczas osiągania własnych celów militarnych, ale również sposo- bów obrony przed atakami w cyberprzestrzeni.
4.Pomimo podjęcia szeregu inicjatyw na arenie międzynarodowej, głównie przez NATO i Unię Europejską, otwarte pozostają pytania, czy i na ile są one skuteczne? czy pozostawienie w gestii rządów poszczególnych krajów ochro- ny własnej infrastruktury krytycznej nie przekracza ich możliwości działania w tym zakresie w sytuacji, gdy sieci mają charakter globalny?
5.Obecne zapisy prawa międzynarodowego publicznego nie dają jasnej odpowie- dzi na pytanie, jakie środki mogą podjąć państwa w celu zwalczania działań mi- litarnych w cyberprzestrzeni. Podobnie wyglądają obecne rozwiązania polityczne. Od lat rządy państw zastanawiają się nad odpowiednimi rozwiązaniami poli- tycznymi, które stanowiłyby właściwą odpowiedź na cyberataki. W dobie wzra- stającej ich liczby jest to kwestia wymagająca dość pilnego uregulowania.
Bibliografia
Arquilla J., Ronfeldt D., Cyberwar is coming!, [w:] In Athena’s Camp: Preparing for conflict in the information age, red. J. Arquilla, D. Ronfeldt, Washington 1993.
Arquilla J., Ronfeldt D., Cyberwar is coming, „Comparative Strategy” 1993, vol. XII. Arquilla J., Ronfeldt D., Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime, and Mili-
tancy, Santa Monica 2001.
Balcerowicz B., Wojna. Kwestie nie tylko terminologiczne, „Myśl Wojskowa” 2003, nr 3. Bednarek J., Media w nauczaniu, Warszawa 2002.
Bednarek J., Teoretyczne i metodologiczne podstawy badań nad człowiekiem w cyber- przestrzeni, [w:] Cyberświat. Możliwości i zagrożenia, red. J. Bednarek, A. Andrze- jewska, Warszawa 2009.
Bógdał-Brzezińska A., Gawrycki M., Cyberterroryzm i problemy bezpieczeństwa infor- macyjnego we współczesnym świecie, Warszawa 2003.
Clarke R.A., Knake R., Cyberwar: The Next Threat to National Security and What to Do About It, New York 2010.
Denning D., Wojna informacyjna i bezpieczeństwo informacji, Warszawa 2002.
Ellis B.W., The International Legal Implications and Limitations of Information War- fare: What Are Our Options?, Pennsylvania 2001.
Fry R., Fighting Wars in Cyberspace, „The Wall Street Journal” 21 lipca 2010 r. Gardham D., Hackers recruited to fight ‘new cold war’, „The Telegraph” 26 czerwca
2009 r.
Gawliczek P., Istota zagrożeń i działań asymetrycznych, [w:] Bezpieczeństwo polityczne
iwojskowe, red. A. Ciupiński, K. Malak, Warszawa 2004. Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003.
Goulding V.L., Back to the Future with Asymmetric Warfare, „Parameters” 2000, t. 30, nr 4.
Grzelak M., Wpływ szpiegostwa internetowego na stosunki między USA a Chinami, „Bez- pieczeństwo Narodowe” 2013, nr II (26).
Grzelak M., Liedel K., Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni. Zagrożenia i wyzwania dla
Polski – zarys problemu, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2012, nr II (22).
Herman P.F., Asymmetric Warfare: Sizing the Threat, „Low Intensity Conflict and Law
Enforcement” 1997, t. 6, nr 1.
Howard J.D., Longstaff T.A., A Common Language for Computer Security Incidents, Sandia Report, Sandia National Laboratories, Albuquerque–Livermore 2002.
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989.
Kotarbiński T., Dzieła wszystkie, Prakseologia, cz. II, Wrocław–Warszawa–Kraków
2003.
Koziej S., Powrześniowe wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa, „Polska w Europie”
2002, nr 1.
Kuźniar R., Bezpieczeństwo – realizm oceny, dylematy polityki, „Polska w Europie”
2002, nr 3.
Kuźniar R., Niebezpieczeństwa nowego paradygmatu bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeń- stwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje, red. R. Kuźniar, Z. Lachowski, Warszawa 2003.
Kwećka R., Informacja w walce zbrojnej, Warszawa 2001.
La Carte D.A., Asymmetric Warfare and the Use of Special Operation Forces in North American Law Enforcement, „Canadian Military Journal” 2001, t. 2, nr 4.
Leksykon wiedzy wojskowej, red. M. Laprus, Warszawa 1979. Libicki M., What is Information Warfare?, Washington 1995.
Liedel K., Bezpieczeństwo informacyjne w dobie terrorystycznych i innych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, Toruń 2008.
Liedel K., Piasecka P., Wojna cybernetyczna – wyzwanie XXI wieku, „Bezpieczeństwo
Narodowe” 2011, nr I (17).
Linebarger P.M.A., Wojna psychologiczna, Warszawa 1959.
Madej M., Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007.
Metz S., Armed Conflict in the 21st Century: The Information Revolution and Post- -Modern Warfare, Carlise 2000.
Metz S., Johnson D.V., Asymmetry and U.S. Military Strategy: Definition, Background, and Strategic Concept, Carlise 2001.
Münkler H., Wojny naszych czasów, Kraków 2004.
Cyberwojna – zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa |
31 |
|
|
Ow Kim Meng, Cyber-Terrorism: An Emerging Threat of The New Millennium, „Pointer” 2002, t. 28, nr 3.
Piątkowski K., Wojna nowego typu?, „Polska w Europie” 2002, nr 1.
Rasmussen M.V., A New Kind of War: Strategic Culture and the War of Terrorism, „IIS Working Paper” 2003, nr 3.
Rokociński K., Wybrane aspekty zagrożeń asymetrycznych na morzu w funkcji wykorzy- stania sił morskich, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2005, nr 1.
Russel J., Asymmetric Warfare, [w:] The Big Issue: Command and Combat in the Infor- mation Age, red. D. Potts, Shrivenham 2002.
Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2011–2016, Warszawa 2010.
Schmitt B., Information Security. A New Challenge for the UE, „Chaillot Paper” 2005, nr 76. Sienkiewicz P., Wizje i modele wojny informacyjnej, [w:] Społeczeństwo informacyjne –
wizja czy rzeczywistość?, red. L.H. Haber, Kraków 2003.
Słownik współczesnego języka polskiego, t. 2, red. A. Sikorska-Michalak, O. Wojniłko, Warszawa 1998.
Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980.
Sofaer A.D., Goodman S.E., Cyber Crime and Security: The Transnational Dimension, [w:] The Transnational Dimension of Cyber Crime and Terrorism, red. A.D. Sofaer, S.E. Goodman, Stanford 2001.
Soo Hoo K., Goodman S., Greenberg L., Information Technology and Terrorist Threat, „Survival” 1997, t. 39, nr 3.
Strategic Assessment, 1998.
Szubrycht T., Analiza podobieństw operacji militarnych innych niż wojna oraz działań pozwalających zminimalizować zagrożenia asymetryczne, „Zeszyty Naukowe Aka- demii Marynarki Wojennej” 2006, nr 1 (164).
The Cyberweapon That Could Take Down the Internet, „Financial News Now!” 14 lutego 2011 r.
Thomas T.L., Deciphering Asymmetry’s Word Game, „Military Review” 2001, t. 81, nr 4. Tofler H.A., Wojna i antywojna, Warszawa 1997.
Urbanek A., Podstawy bezpieczeństwa państwa. Wymiar społeczno-polityczny, Słupsk 2013.
Urbanek A., Zagrożenia asymetryczne czy asymetryczność zagrożeń, [w:] Wyzwania i zagro- żenia w XXI wieku. Aspekty militarne i niemilitarne, red. M. Borkowski, M. Stań- czyk-Minkiewicz, I. Ziemkiewicz-Gawlik, Poznań 2013.
Warden J.A., Enemy as a System, „Airpower Journal” 1995, nr 9. Weimann G., Cyberterrorism, How Real is The Threat?, Washington 2004.
Zięba R., Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzyna- rodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008.
AAP-6, Słownik terminów i definicji NATO, NATO Glossary of terms and definitions, NATO 2005, gdziewojsko.files.wordpress.com/2011/05/slownik_terminow_i_definicji_ nato.pdf (dostęp: 15.03.2014).
Bartoszek B., Cyberwojna – wojna XXI wieku, www.mojeopinie.pl/cyberwojna_woj- na_XXI_ wieku,3,1215862210 (dostęp: 15.04.2014).
Cybercrime Centres of Excellence Network for Training Research and Education, www.2centre.eu/ (dostęp: 15.06.2014).
Cyberwojna jako rzeczywistość XXI wieku, raport zamieszczony na stronie Europejskie- go Centrum Analiz Geopolitycznych, www.geopolityka.org/analizy/1813-cyberwojna- jako-rzeczywistosc-xxi-wieku (dostęp: 15.06.2014).
English Oxford Living Dictionary, Cyberwar, [hasło], oxforddictionaries.com/defini- tion/english/cyberwar (dostęp: 15.03.2014).
Foreign Spies Stealing US Economic Secrets in Cyberspace, Report to Congress on For- eign Economic Collection and Industrial Espionage, 2009–2011, October 2011 r., www.ncix.gov/publications/reports/fecie_all/Foreign_Economic_Collection_2011.pdf (dostęp: 20.05.2013).
Internet Growth Statistics, Internet Growth and Stats, www.internetworldstats.com/emar- keting.htm (dostęp: 14.06.2014).
Koncepcja strategiczna obrony i bezpieczeństwa członków Organizacji Traktatu Północ- noatlantyckiego, przyjęta przez szefów państw i rządów w Lizbonie, tłumaczenie ro- bocze BBN, www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/2694,dok.html (dostęp: 14.03.2014).
Kulesza J., New Technologies and the Need of a Uniform Legal System, Social Science Research Network – Working Paper Series, 12 listopada 2007 r., https://ssrn.com/ab- stract=144768 (dostęp: 15.03.2014).
Lorenz W., Polska na cyberfroncie, www.rp.pl/artykul/572005.html (dostęp: 15.06.2014). Raport o stanie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni RP w 2013 roku, CERT.GOV.PL,
Warszawa 2014, cert.gov.pl/cer/publikacje/raporty-o-stanie-bezpi/686,Raport-o-stanie- bezpieczenstwa-cyberprzestrzeni-RP-w-2013-roku.html (dostęp: 15.05.2014).
Steele R.D., New craft of the intelligence: achieving asymmetric avantage in the face of nontraditional threats, US Army War College, Carlisle 2002, www.strategicstudiesin- stitute.army.mil/pdffiles/pub217.pdf (dostęp: 15.03.2014).
Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organisation, Lizbona 19–20 listopada 2010, www.nato.int/cps/en/natolive/ topics_82705.htm (dostęp: 15.06.2014).
The Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence (CCD COE), www.ccdcoe.org (dostęp: 15.06.2014).
Theiler O., Nowe zagrożenia: wymiar cybernetyczny, Przegląd NATO, 11 września 2011, www.nato.int/docu/review/2011/11-september/Cyber-Threads/PL/index.htm (do- stęp: 15.06.2014).
Virtual Criminology Report 2009, McAfee Corporation, 2009, img.eu25.com/Web/ McAfee/VCR_2009_EN_VIRTUAL_CRYMINOLOGY_RPT_NOREG.pdf (dostęp: 20.05.2013).
Summary
In connection with the progressive revolution that is changing the face of contempo- rary conflicts. This arena is becoming cyberspace, which is accessible to different actors: armed forces, criminal and terrorist organizations and hackers. In the article, the author deals with the analysis of cyberwar as an asymmetric conflict. He explains the essence of today’s asymmetric threats, analyzes the concept of cyberspace and also explains the concept and characteristics of cyberwar.
