Podstawowym źródłem informacji był informator, który miał dostarczać informacji o interesujących MO zdarzeniach i osobach. Informatora pozyskiwano ze środowisk przestępczych, kręgów prostytutek, chuliganów i paserów. Informatora można było wy- nagradzać, ale nie systematycznie.

Wyższym stopniem w kategorii osobowych źródeł informacji był agent. Agenta werbowano do realizacji określonych zadań, np. do uzyskania informacji o sprawcy konkretnego przestępstwa. Agent za swoją działalność był systematycznie wynagra- dzany lub mógł otrzymać płatne stanowisko w jednostce organizacyjnej, w której do- chodziło do przestępstw.

Najwyższą formą tajnego współpracownika był rezydent, który niejako w zastęp- stwie milicjanta obsługiwał kilka osobowych źródeł informacji. Funkcjonariusz po- przez rezydenta przydzielał im zadania i odbierał meldunki.

Instrukcja objaśniała funkcjonariuszom, że przy werbunku tajnego współpracow- nika należy odwoływać się do jego pobudek ideowych lub innych motywów, np. wy- korzystać chęć zemsty lub zazdrości w stosunku od osoby będącej w zainteresowaniu MO. Dopuszczano także wykorzystywanie materiałów kompromitujących, a w przy- padku odmowy współpracy – szantaż8.

Wzorowanie się milicji na pracy z siecią informacyjną aparatu bezpieczeństwa publicznego nie przystawało do wykonywania zadań tej formacji. Środowiska kry- minalne miały niewiele wspólnego ze środowiskami przeciwników politycznych władzy komunistycznej. Dlatego też wyniki pracy operacyjnej Milicji Obywatelskiej w pierwszych latach powojennych były mizerne9.

Niezadowalające wyniki w pracy operacyjnej wynikały także z rozwiązań struk- turalnych MO. W tym czasie nie istniały w milicji ogniwa operacyjne, a jedynie śled- cze. W Komendzie Głównej MO funkcjonował Odział Śledczy, w komendach wo- jewódzkich MO działały wydziały śledcze, w komendach powiatowych referaty,

akomisariatach brygady śledcze10. Funkcjonariusze operacyjno-śledczy wykonywali czynności operacyjne oraz prowadzili śledztwa. Strukturę pionu operacyjnego w Mili- cji Obywatelskiej w 1946 r. prezentuje rycina 1.

Zaletą takiego rozwiązania było to, że milicjant wykonywał czynności operacyj- ne do konkretnej sprawy śledczej. Znał bardzo dobrze materiały sprawy i uzyskiwa- ne informacje, chociażby fragmentaryczne, potrafił wiązać w całość. Wiedział, która informacja jest istotna i może przyczynić się do wykrycia sprawcy, a która nie przed- stawia żadnej wartości.

Z drugiej jednak strony funkcjonariusz skupiał się na własnych sprawach. Pierw- szoplanowe były jego własne śledztwa i nie starał się uzyskiwać informacji o innych zdarzeniach lub nie potrafił powiązać strzępków informacji.

———————

8AIPN, KG MO, sygn. 00342/9, t. 1, Rozkaz nr 160 komendanta głównego MO z 17 stycznia 1946 r. wprowadzający Instrukcję o tymczasowym organizowaniu sieci informacyjnej, k. 123–

–124.

9W 1949 r. dokonano weryfikacji sieci informacyjnej, z której wyeliminowano znaczącą liczbę współpracowników jako nieprzydatnych. Na przykład w KW MO we Wrocławiu z zarejestro- wanych 3 tys. informatorów wyeliminowano 2750 osób, w Szczecinie z 774 wyeliminowano

500.P. Majer, Milicyjna agentura 1944–1957…, s. 50.

10P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957…, s. 121; T. Pączek, Milicja Obywatelska…, s. 44, 56.

Ministerstwo

Bezpieczeństwa Publicznego

Oddział Śledczy

Komenda Główna MO

Wydział Śledczy

Komenda Wojewódzka MO

Kolejną negatywną stroną służby funkcjonariusza operacyjno-śledczego była cza- sochłonność prowadzonych postępowań przygotowawczych. Formalizm procedury kar- nej, przede wszystkim spisywanie protokołów i wydawanie postanowień, pochłaniał większość czasu służbowego.

Słabość pracy operacyjnej MO spowodowała, że w 1949 r. opracowano nowe roz- wiązania w tej dziedzinie. Wydane akty normatywne wytyczyły trzy podstawowe kie- runki pracy operacyjnej: pracę z agenturą, inwigilację przestępców oraz rejestrację elementu przestępczego i wykorzystywanie kartotek.

Kwestię pracy z osobowymi źródłami informacji regulował rozkaz nr 338 ko- mendanta głównego MO z 27 czerwca 1949 r. wprowadzający do użytku służbowe- go MO Instrukcję o organizacji sieci informacyjnej w jednostkach MO11. W instruk- cji stwierdzono, że sieć informacyjna pozostająca „na kontakcie” jednostek MO jest podstawowym elementem w walce z przestępczością i środkiem operacyjnym w po- znawaniu i rozpracowywaniu środowisk przestępczych, zapobieganiu przestęp- stwom i wykrywaniu sprawców przestępstw.

Przy pomocy sieci informacyjnej funkcjonariusze MO mieli zdobywać informa- cje o działalności i zamierzeniach środowisk przestępczych, poznając ich skład, me-

———————

11AIPN, KG MO, sygn. 0342/7, t. 2, Rozkaz nr 338 komendanta głównego MO z 27 czerwca 1949 r. wprowadzający do użytku służbowego MO Instrukcję o organizacji sieci informacyjnej w jednostkach MO, k. 30–55.

tody oraz technikę działania, o sprawcach przestępstw dokonanych, o nastrojach po- litycznych na terenie wsi i miast.

Instrukcja ta wprowadziła nowy podział osobowych źródeł informacji na agenta, informatora i osobę zaufaną (OZ).

Agenta i informatora pozyskiwano ze środowisk przestępczych lub spośród osób mających kontakt z takim środowiskiem. Instrukcja objaśniała, że agentem lub in- formatorem może być np. przestępca przedwojenny lub działający obecnie, prosty- tutka utrzymująca kontakty z przestępcami, dozorca domu, w którym zamieszkuje element przestępczy, kelner lub właściciel lokalu, do którego uczęszczają przestęp- cy, handlarz na bazarze, dróżnicy kolejowi i drogowi, leśniczy i gajowi oraz każda inna osoba, która w związku z wykonywanym zawodem lub określoną okoliczno- ścią ma możliwość dotarcia do środowisk przestępczych. Różnica między agentem a informatorem polegała na tym, że agent musiał tkwić w konkretnej grupie prze- stępczej lub mieć z nią kontakt, natomiast informator utrzymywał ogólne kontakty z elementem przestępczym.

Agentom i informatorom milicyjnym nie wolno było rozpracowywać środowisk politycznych.

Najniższą formą tajnych współpracowników MO i zarazem najbardziej po- wszechną były osoby zaufane. W instrukcji pisano, że

sieć osób zaufanych tworzą tysiące uczciwych obywateli, robotników, chłopów i urzęd- ników (członków stronnictw demokratycznych, w tym członków PZPR), którzy pra- cują i tkwią w różnych organizacjach, instytucjach i przedsiębiorstwach w mieście i na wsi. Mogą to być zresztą wszyscy inni, którzy w określonych okolicznościach gotowi są dorywczo spotykać się z funkcjonariuszem MO i udzielać mu potrzebnych informacji 12.

Osoby zaufane były wykorzystywane przede wszystkim w pracy posterunków i komisariatów MO. Funkcjonariusze tych jednostek uzyskiwali od OZ informacje:

1.o wszystkich przestępstwach zamierzonych lub dokonanych bez względu na ich charakter lub treść.

2.dotyczące nastrojów politycznych poszczególnych warstw ludności wiejskiej i ich stosunku w sprawie przebudowy wsi.

3.o wszystkich faktach przeciwstawiania się polityce rządu na terenie wsi.

4.dotyczące wszelkiej wrogiej działalności wyzyskiwaczy wiejskich, reakcjoni- stów, organizacji podziemnych i reakcyjnego kleru.

5.dotyczące wrogiej działalności elementów klasowo obcych i wrogich w go- spodarczym, społecznym i administracyjnym aparacie państwowym na wsi: a) w gminnych radach narodowych i gromadzkich radach,

b) w zarządach gminnych,

c) w majątkach państwowych,

d) w gminnych zarządach Samopomocy Chłopskiej,

e) w gminnych spółdzielniach Samopomocy Chłopskiej i spółdzielniach rolni- czych,

f)w gminnych ośrodkach maszynowych.

———————

12Tamże, k. 33.

Funkcjonariusze komend wojewódzkich i powiatowych MO współpracowali z agentami i informatorami, komisariatów MO – z informatorami i osobami zaufa- nymi, a posterunków MO – z osobami zaufanymi. Za wykonanie zadań milicyjna agentura mogła być nagradzana w formie pieniężnej, ale też w innej, np. pomocy w otrzymaniu mieszkania czy pracy.

6 kwietnia 1950 r. minister bezpieczeństwa publicznego rozkazem organizacyjnym nr 031/Org nakazał komendantowi głównemu MO z dniem 15 maja 1950 r. zreorgani- zować strukturę wszystkich jednostek MO17. Rozkaz likwidował pion służby śledczej w MO i zamiast niego powoływał pion służby kryminalnej oznaczony liczbą rzymską III.

Na podstawie wymienionego rozkazu w KG MO powstał Oddział III Służby Kryminalnej składający się z siedmiu wydziałów, w którym sześć zajmowało się pracą operacyjną, a jeden – Wydział VII – pracą śledczą18. Odwzorowaniem struktu- ry Oddziału III KG MO były wydziały w komendach wojewódzkich podzielone na sekcje. Natomiast na szczeblu powiatowym i miejskim sekcje i referaty III, które łą- czyły kompetencje wydziałów Oddziału III KG. Nadal jednak pracą operacyjną w terenie zajmowali się funkcjonariusze operacyjno-śledczy, przez to agentura była mało efektywna, a rozpoznany element kryminalny słabo kontrolowany.

W związku z tym minister bezpieczeństwa publicznego 21 kwietnia 1952 r. roz- kazem organizacyjnym 30/Org. wyodrębnił z Oddziału III Służby Kryminalnej Od- dział Śledczy. Na mocy tego samego rozkazu utworzono nowy pion zajmujący się zwalczaniem przestępczości gospodarczej oznaczony jako Oddział IV19.

Od tego czasu pion służby kryminalnej zajmował się wyłącznie pracą operacyj- ną. W komendach wojewódzkich powstały wydziały służby kryminalnej oraz wy- działy śledcze, natomiast w komendach powiatowych i komisariatach miejskich w referatach III wyodrębniono brygady operacyjne i brygady śledcze20. Strukturę pionu operacyjnego w MO wprowadzoną rozkazem 30/Org. z 21 kwietnia 1952 r. prezentuje rycina 2.

Zadania funkcjonariuszy operacyjnych zostały określone w instrukcji szefa Od- działu III KG MO o organizacji pracy w ogniwach służby kryminalnej jednostek Milicji Obywatelskiej21, które polegały na:

zdobywaniu informacji o środowiskach podejrzanych i grupach przestępczych oraz o pojedynczych przestępcach;

prowadzeniu spraw agenturalnych;

poszukiwaniu osób ukrywających się przed milicją i wymiarem sprawiedliwo- ści, prowadzeniu inwigilacji;

natychmiastowym reagowaniu na zaistniałe napady rabunkowe, zabójstwa, dywersję oraz poważniejsze kradzieże i włamania.

———————

17Rozkaz organizacyjny nr 031/Org. ministra bezpieczeństwa publicznego z 6 IV 1950 r. znajdujący się w: Księga bezprawia. Akty normatywne kierownictwa resortu bezpieczeństwa publicznego

(1944–1956), wybór i oprac. B. Kopka, [DVD], Warszawa 2011, s. 1090–1093.

18AIPN, KG MO, sygn. 00294/93, t. 2, Etaty KG MO z 1950 r., k. 22–31.

19P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957…, s. 263.

20AIPN, KG MO, sygn. 0342/34, Zarządzenie nr 77/52 komendanta głównego MO z 1 paździer- nika 1952 r. w związku ze zmianą struktury organizacyjnej MO, k. 299.

21AIPN, KG MO, sygn. 0342/34, Instrukcja nr 15/52 szefa Oddziału III KG MO z 24 lipca 1952 r. o organizacji pracy w ogniwach służby kryminalnej, k. 220–229.

Komendant główny MO stwierdzał, że błędy te odbijają się ujemnie na wynikach pracy z siecią. Agenci i informatorzy odmawiają współpracy, zrywają spotkania, prze- kazują informacje ogólnikowe i bezwartościowe. Ponadto wielu informatorów ule- gło demoralizacji w wyniku niewłaściwej pracy funkcjonariuszy MO obsługujących sieć agenturalną.

Podkreślono, że praca milicjantów operacyjnych polega tylko na prowadzeniu rozpracowań i pracy z agenturą – nie wolno ich wykorzystywać do innej służby.

Rok później, jak już pisano, rozpoczęto weryfikację sieci informacyjnej. Rozpo- częta weryfikacja zbiegła się w czasie z wydaniem nowej, aczkolwiek tymczasowej instrukcji o zasadach i organizacji pracy z siecią agenturalną i prowadzeniu spraw operacyjnej ewidencji23. Instrukcja w kategoryzacji agentury powracała do starych rozwiązań. Ponownie osobowe źródła informacji podzielono na agentów, informato- rów i rezydentów. Jak wykazano wcześniej, funkcjonowanie sieci informacyjnej w takiej formie nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Wydaje się, że wpływ na powstanie nowej instrukcji miało ponowne wzięcie przykładu z aparatu bezpieczeń- stwa publicznego, gdzie rok wcześniej wydano dla tej służby nową instrukcję opera- cyjną24. Zagrożeniem nie był jednak nowy podział agentury, ale rezygnacja z mi- licyjnej sieci informacyjnej osób zaufanych. Osoby zaufane stanowiły bowiem podstawowe źródło informacji dla jednostek MO szczebla powiatowego. Pracę z agenturą na tym szczeblu po wydaniu nowej instrukcji mogli prowadzić jedynie pracownicy operacyjni i operacyjno-śledczy oraz niektórzy dzielnicowi za zgodą ko- mendanta wojewódzkiego (równorzędnego). Pozbawiono takich uprawnień posterun- kowych MO. Rozpoznanie i walkę z przestępczością mieli oni prowadzić, uzyskując informacje od obywateli25.

Opis rodzajów agentury i środowisk jej werbunku w zasadzie powielał zapisy poprzednich instrukcji. Poszerzono jedynie środowiska przestępcze o tzw. element spekulancko-kapitalistyczny (właściciele i byli właściciele przedsiębiorstw przemy- słowych i handlowych oraz ich pośrednicy, komiwojażerowie, ludzie wytrąceni z daw- nych pozycji społeczno-ekonomicznych). Instrukcja bardzo szczegółowo omawiała dobór kandydata do werbunku, opracowanie kandydata, przebieg werbunku oraz pracę z agenturą.

W 1954 r. rozpoczęły się zmiany w funkcjonowaniu ministerstwa bezpieczeń- stwa publicznego. 20 lipca 1954 r. Rada Państwa uchwaliła dekrety o służbie w or-

———————

23AIPN, KG MO, sygn. 0342/45, Rozkaz nr 1/54 komendanta głównego MO z 10 czerwca 1954 r. wprowadzający do użytku służbowego Tymczasową instrukcję o zasadach i organizacji pracy z siecią agenturalną i prowadzeniu spraw operacyjnej ewidencji, k. 110–141.

24W instrukcji milicyjnej oprócz takiego samego podziału agentury znalazło się wiele podobnych sformułowań przystosowanych do specyfiki pracy milicyjnej. Ponadto układ graficzny instrukcji milicyjnej był niemal identyczny z instrukcją aparatu bezpieczeństwa publicznego. Por. Instruk- cje pracy operacyjnej…, s. 31–46.

25AIPN, KG MO, sygn. 0342/45, Tymczasowa instrukcja nr 7/54 z 6 sierpnia 1954 r. o organizacji pracy komend powiatowych, komisariatów i posterunków MO, k. 171; Rozkaz nr 7/55 komen- danta głównego MO zatwierdzający do użytku służbowego Regulamin o zakresie działania i or- ganizacji pracy Międzygromadzkiego Posterunku MO, [w:] P. Majer, Milicja Obywatelska w sys- temie…, s. 404, 406.

Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych

Oddział III

Służby Kryminalnej

Komenda Główna MO

Wydział III

Służby Kryminalnej

Komenda Wojewódzka MO

Ryc. 3. Pion operacyjny w Milicji Obywatelskiej na dzień 15 maja 1955 r. Fig. 3. The criminal division of the Civic Militia on 15 May 1955

Źródło: opracowanie własne.

Powrót do pracy z agenturą na poziomie dzielnicowych i posterunkowych był posunięciem bardzo słusznym. Jak wykazano wcześniej, praca dochodzeniowa spo- czywała głównie na tych dwóch kategoriach funkcjonariuszy. Dzielnicowi i posterun- kowi mieli przede wszystkim wykorzystywać osoby informujące spośród obywateli i terenowego aktywu społecznego. Przekazywane informacje mogły mieć charakter oficjalny lub poufny. W celu inwigilacji osób podejrzanych, ustalenia sprawcy prze- stępstwa lub osoby poszukiwanej mogli pozyskiwać do współpracy kontakty poufne (KP). Kontakty poufne miano pozyskiwać w szczególności spośród osób, które ze względu na miejsce zamieszkania, charakter wykonywanej pracy lub też na swe kon- takty towarzyskie mogły przekazywać MO interesujące informacje. Tak jak wcześ- niej osoby zaufane, KP nie były rejestrowane i nie pobierano od nich zobowiązań o współpracy, a jedynie pouczano o zachowaniu w tajemnicy współpracy z milicją. Uzyskane informacje dzielnicowi i posterunkowi dokumentowali w notatkach służ- bowych. Osoby informujące mogły być doraźnie wynagradzane.

Druga instrukcja była bardziej obszerna i szczegółowa. Wprowadzała pojęcie tajnego współpracownika (TW), który stanowił osobę zwerbowaną przez organy MO do wykonywania specjalnych zadań wśród elementu przestępczego i podejrzanego.

bunku TW miało być w szczególności osiągnięcie korzyści majątkowej lub zawiera- no współpracę z innych pobudek. Pozyskanie TW na podstawie materiałów obciąża- jących dopuszczano tylko w szczególnych przypadkach, a mianowicie gdy wartość uzyskanej informacji z punktu widzenia interesu społecznego znacznie przewyższała szkodę wyrządzoną przestępstwem, którego dopuścił się kandydat na TW, a ponadto o fakcie popełnienia przez niego przestępstwa nie wiedziały osoby trzecie. Motywy takich postanowień wyjaśnił minister spraw wewnętrznych w Tezach dotyczących instrukcji o tajnych współpracownikach:

W związku z omawianym zagadnieniem zasad pozyskiwania informatorów powstanie niewątpliwie pytanie: czy można pozyskać do współpracy poufnej na podstawie po- siadanych przez organy MO materiałów obciążających. Otóż trzeba na wstępie stwier- dzić, że nieuwzględnienie materiałów obciążających jako podstawy do nawiązania współpracy […] nie jest przypadkowe. Odrzucamy do niedawna stosowaną w MO za- sadę pozyskiwania do współpracy w zamian za zaniechanie wszczęcia postępowania karnego […] uważamy, że ta forma pozyskiwania tajnych współpracowników jest nie- właściwa zarówno z prawnego punktu widzenia, jak i z punktu widzenia celowości i wartości operacyjnej tajnego współpracownika37.

W dalszej części wywodu minister stwierdzał, że kandydaci bardzo często godzili się na współpracę w zamian za zaniechanie prowadzonego wobec nich postępowania karnego, a później z tej współpracy się nie wywiązywali właściwie. Jednostki MO w ciągu trzech miesięcy miały dokonać przeglądu posiadanej agentury i wyelimi- nować osoby nieprzydatne oraz dokonać przerejestrowania TW w kartotece.

W drugiej połowie lat pięćdziesiątych oraz w pierwszej połowie lat sześćdziesią- tych XX w. zmieniły się ogniwa pionu operacyjnego MO. W 1957 r. na szczeblu miasta i powiatu grupy operacyjno-śledcze przekształcono najpierw w grupy opera- cyjno-dochodzeniowe, a następnie w referaty38. 1 czerwca 1964 r. w miastach na prawach powiatu powołano komendy miasta i powiatu MO. W pozostałych miastach powiatowych nadal funkcjonowały komendy powiatowe. W dwóch miastach woje- wódzkich (Warszawa, Łódź) działały komendy miejskie MO traktowane jako rów- norzędne z komendami wojewódzkim, a w pozostałych miastach wojewódzkich dzielnicowe komendy MO39. Niezmiennie na czele struktury organizacyjnej MO umiejscowione były Komenda Główna MO i komendy wojewódzkie MO. Pion ope- racyjny MO na dzień 1 czerwca 1964 r. przedstawia rycina 4.

Koniec lat sześćdziesiątych i pierwsza połowa lat siedemdziesiątych to ponowne zmiany aktów wewnętrznych dotyczących pracy operacyjnej. Wydaje się, że inten- cją szefostwa milicji była przede wszystkim komasacja wszystkich zagadnień pracy operacyjnej w jednym akcie prawnym. W 1969 r. w jednej instrukcji ujęto inwigilację

———————

37Tamże, sygn. 01258/12, Tezy dotyczące instrukcji o tajnych współpracownikach – załącznik do zarządzenia 00121/59 ministra spraw wewnętrznych z 5 czerwca 1959 r. wprowadzającego do użytku służbowego jednostek MO instrukcję o tajnych współpracownikach organów MO, b.p.

38AIPN, MSW, sygn. 10/1788, Etaty województwa koszalińskiego z lat 1961–1967, b.p.

39Dekret z 21 grudnia 1955 r. o organizacji i zakresie działania Milicji Obywatelskiej (Dz.U.

1955, nr 46, poz. 311). P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957..., s. 384–385; AIPN, MSW, sygn. 10/1788, Etaty województwa koszalińskiego z lat 1961–1967, b.p.

Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych

Oddział III

Kryminalny

KG MO

Wydział Kryminalny

KW MO

Ryc. 4. Pion operacyjny w Milicji Obywatelskiej na dzień 1 czerwca 1964 r. Fig. 4. The criminal division of the Civic Militia on 1 June 1964

Źródło: opracowanie własne.

i rozpracowanie operacyjne40, a w 1974 r. całość pracy operacyjnej41. Ta druga instruk- cja przetrwała do końca działalności Milicji Obywatelskiej, tj. do 1990 r.

Część trzecia instrukcji, zatytułowana: „Źródła informacji”, poświęcona została milicyjnej agenturze. Sieć informacyjną MO stanowili: osoby informujące (OI), osoby zaufane (OZ), tajni współpracownicy (TW) oraz konsultanci (K).

Osobą informującą była każda osoba doraźnie przekazująca funkcjonariuszowi MO wiadomości w sposób poufny. Osobą zaufaną natomiast był taki człowiek, który z poczucia społecznego obowiązku lub z innych pobudek godził się poufnie przeka- zywać funkcjonariuszowi MO interesujące go wiadomości.

Różnica między OI a OZ polegała przede wszystkim na tym, że osoba informująca przekazywała poufne informacje w sposób doraźny, natomiast osoba zaufana w sposób systematyczny.

———————

40GAP, AN, sygn. 184/4, Zarządzenie nr 028 ministra spraw wewnętrznych z 19 marca 1969 r. wpro- wadzające do użytku jednostek MO instrukcję o inwigilacji i rozpracowaniu operacyjnym, b.p.

41GAP, AN, sygn. 184/9, Zarządzenie nr 0052/74 ministra spraw wewnętrznych z 5 lipca 1974 r. w sprawie pracy operacyjnej w Milicji Obywatelskiej, k. 88–107.

Praca z osobami zaufanymi i osobami informującymi miała na celu zapewnienie dopływu informacji o interesujących MO środowiskach, osobach, miejscach i zdarze- niach oraz instytucjach i obiektach gospodarki narodowej zagrożonych działalnością przestępczą.

Osoby zaufane i informujące były podstawowym źródłem zdobywania informacji przez funkcjonariuszy MO w procesie rozpoznania. Pracę z nimi mogli prowadzić wszyscy milicjanci.

Osoby zaufane należało dobierać spośród osób, które ze względu na miejsce pra- cy, zamieszkania lub przebywania mogły zaobserwować interesujące milicję zdarze- nia lub zachowanie się osób, a w szczególności spośród:

pracowników działów lub komórek funkcjonalnych instytucji i obiektów go- spodarki narodowej narażonych na działalność przestępczą;

osób przebywających w miejscach, w których gromadzą się osoby podejrzane lub mogą znajdować się przedmioty pochodzące z przestępstwa;

osób mogących dostarczyć wiadomości o osobach inwigilowanych;

osób mogących sygnalizować zagrożenie mienia narażonego na działalność prze- stępczą.

Osoby informujące oraz zaufane nie podlegały rejestracji. Funkcjonariusze MO dla własnego użytku prowadzili wykaz OZ. W praktyce wykazy takie prowadzili kie- rownicy referatów dzielnicowych oraz komendanci posterunków MO42. Osobom in- formującym i zaufanym za udzielane informacje można była przyznawać gratyfikacje pieniężne i rzeczowe.

Na tajnego współpracownika można było pozyskać osobę celowo do wykonywa- nia określonych zadań operacyjnych oraz zbierania informacji interesujących MO.

Zasadniczym celem pracy z TW było:

wykonywanie czynności rozpoznawczych w środowiskach podejrzanych oraz zbieranie wiadomości o działalności grup przestępczych i osób podejrzanych;

ustalanie źródeł dowodowych i stwarzanie sytuacji dogodnych do ich proceso- wego wykorzystania;

wykonywanie czynności zmierzających do rozbijania solidarności grup przestęp- czych i środowisk podejrzanych;

uzyskiwanie informacji o osobach i zdarzeniach mogących mieć związek z prze-

stępstwem oraz warunkach i okolicznościach sprzyjających dokonywaniu prze- stępstw.

Pracę z tajnymi współpracownikami prowadzili funkcjonariusze operacyjni i ope- racyjno-dochodzeniowi. W uzasadnionych przypadkach pracę z TW można było po- wierzyć innym funkcjonariuszom MO.

W myśl zapisów instrukcji kandydatów na TW dobierano spośród osób związa- nych albo mających dostęp do interesujących MO środowisk, osób lub miejsc. Po- nadto kandydat powinien posiadać odpowiednie cechy psychiczne i fizyczne oraz warunki wynikające z miejsca pracy, zamieszkania lub przebywania umożliwiające mu wykonywanie przewidywanych zadań i zbieranie informacji. W praktyce byli to

———————

42Zob. AIPN, MSW, sygn. 01304/793, Rozwadowski Aleksander, Specyfika osobowych źródeł in- formacji oraz metod i form w pracy operacyjnej służby milicji (Podobieństwa i różnice w dzia- łalności operacyjne MO i SB – zarys wykładu), Warszawa 1982, s. 18–19.

Ponadto gdyby u kandydata na TW ujawniono rzeczy pochodzące z przestępstwa, milicjant miał postąpić z nimi jak z rzeczami znalezionymi44.

W przypadku wyrażenia zgody na współpracę przez kandydata na TW funkcjo- nariusz MO pobierał od niego pisemne zobowiązanie o współpracy oraz pierwszą informację w miarę możliwości pisaną przez kandydata, ustalał jego pseudonim oraz zasady kontaktów i łączności, pouczał osobę o zachowaniu w tajemnicy współpracy, zakazie dokonywania przestępstw oraz zlecał pierwsze zadanie do wykonania. Na- stępnie zakładał teczkę personalną i teczkę pracy TW oraz dokonywał czynności re- jestracyjnych w pionie „C”45.

Od zakazu popełniania przestępstw przez TW instrukcja zawierała odstępstwa, gdyż w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, zadanie zlecone tajnemu współpracownikowi mogło zakładać jego określony udział w przestępstwie, jeżeli było to niezbędne do ujawnienia innego, znacznie niebezpieczniejszego przestępstwa, wykrycia jego sprawcy lub udowodnienia mu winy.

Zezwolenia na udział TW w przestępstwie udzielali, określając jednocześnie zakres jego udziału, dyrektorzy biur KG MO Kryminalnego i do Walki z Przestępstwami Go- spodarczymi oraz komendanci wojewódzcy (równorzędni) MO.

Praca tajnych współpracowników podlegała systematycznej kontroli poprzez sprawdzanie wiarygodności przekazywanych informacji, sprawdzanie przez innych TW, stosowanie innych metod pracy operacyjnej (np. obserwacji, podsłuchu), zleca- nie do wykonania zadań, których wynik był znany MO, zlecanie tego samego zada- nia różnym TW.

Za wykonane zadania TW był wynagradzany w formie pieniężnej, rzeczowej lub w postaci innej korzyści, np. przyśpieszenia przydziału mieszkania. W uzasadnio- nych przypadkach TW mógł pobierać okresowo miesięczne wynagrodzenie.

Odmienną rolę w milicyjnej agenturze pełnili konsultanci, którzy nie występowa- li w poprzednich instrukcjach operacyjnych MO46. Konsultantem mogła zostać osoba posiadająca wiadomości specjalne w celu zbadania lub poznania określonych proble- mów wyłaniających się w toku pracy operacyjnej, np. osoby posiadające odpowied- nie kwalifikacje naukowe lub zawodowe.

Angażując konsultanta, funkcjonariusz MO określał tematykę i zakres badań, ma- teriały operacyjne, które zostały konsultantowi udostępnione, oraz formułował pyta- nia, na które powinien udzielić odpowiedzi.

W przypadku konsultanta nasuwa się analogia z biegłym występującym w proce- sie karnym, a znanym już w tej procederze od 1928 r., jeżeli chodzi o prawo polskie. Różnica między biegłym a konsultantem była taka, że biegły pracował jawnie i ba-

———————

44Funkcjonariusz MO nie tylko dopuszczał się przestępstw omówionych w przypisie 16, ale rów- nież przestępstwa poświadczenia nieprawdy, co penalizował kodeks karny z 1969 r. Ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. 1969, nr 13, poz. 94), art. 266.

45Biuro „C” MSW powstało na mocy zarządzenia nr 04/60 ministra spraw wewnętrznych z dnia 2 stycznia 1960 r. przemianowującego istniejące od 1956 r. Biuro Ewidencji Operacyjnej MSW. W komendach wojewódzkich MO umiejscowiono wydziały „C”. Do zadań pionu „C” należało, m.in. prowadzenie ewidencji operacyjnej SB i MO. Biuro „C” MSW, [hasło], Inwentarz archi- walny, http://inwentarz.ipn.gov.pl/slownik?znak=B#14 (dostęp: 14.10.2016).

46Ta kategoria tajnych współpracowników pojawiła się po raz pierwszy w instrukcji operacyjnej

SB w 1970 r. Zob. Instrukcje pracy operacyjnej…, s. 8.

W MSW znajdowały się piony SB, które udzielały pomocy w pracy operacyjnej MO, to przede wszystkim Biuro „B” (obserwacja), biuro „C” (m.in. ewidencja opera- cyjna), Biuro „T” (podsłuchy), Biuro „W” (perlustracja korespondencji). W KG MO umiejscowione było Biuro Kryminalne, w WUSW, MUSW i DUSW – wydziały krymi- nalne, a w RUSW – sekcje kryminalne. Ponadto pracę operacyjną wykonywały ogniwa do walki z przestępczością gospodarczą oraz prewencji (dzielnicowi i posterunkowi).

Jak już wspomniano, praca z milicyjną agenturą wprowadzona instrukcją z 1974 r. obowiązywała przez ponad 25 lat. Była to najdłużej obowiązująca instrukcja opera- cyjna w MO. W 1985 r. w MSW przygotowano projekt nowej instrukcji operacyjnej dla milicji, ale nie wszedł on w życie48.

Bibliografia

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Warszawie

Komenda Główna Milicji Obywatelskiej

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Główne Archiwum Policji w Warszawie

Akty Normatywne

Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. i wstęp T. Ru- zikowski, Warszawa 2004.

Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Pacz- kowski, cz. 2: Lata 1948–1949, Warszawa 1996.

Księga bezprawia. Akty normatywne kierownictwa resortu bezpieczeństwa publicznego (1944–1956), wybór i oprac. B. Kopka, [DVD], Warszawa 2011.

Kura A., Aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości wobec kolektywizacji wsi pol- skiej 1948–1956, Warszawa 2006.

Madej K., Bezradność lub represja. Władze wobec przestępczości gospodarczej w PRL (1956–1970), Warszawa 2010.

Majer P., Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL. Zarys problematyki

iźródła, Toruń 2003.

Majer P., Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza, organizacja, działalność, miejsce

waparacie władzy, Olsztyn 2004.

Majer P., Milicyjna agentura 1944–1957, „Dzieje Najnowsze” 2005, nr 1.

Musiał F., Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świe- tle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL, Kraków 2007.

Osobowe środki pracy operacyjnej – zagadnienia źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2013.

Osobowe źródła informacji. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2008.

Pączek T., Milicja Obywatelska w Słupsku i powiecie słupskim w latach 1945–1975, Słupsk 2014.

———————

48AIPN, MSW, sygn. 0326/552, Projekt zarządzenia ministra spraw wewnętrznych o pracy opera- cyjnej w Milicji Obywatelskiej z 1985 r.