S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 1	ss. 129–146	ROK 2016

ISSN 2543–7321

Aneta Kamińska-Nawrot

Akademia Pomorska Słupsk aneta.kaminska-nawrot@apsl.edu.pl

PRZESZUKANIE – ŚRODEK PRZYMUSU PROCESOWEGO OGRANICZAJĄCY KONSTYTUCYJNIE CHRONIONE PRAWA

THE SEARCH AS A CRIMINAL PROCESS COERCIVE MEASURE

LIMITED CONSTITUTIONALLY PROTECTED RIGHTS

Zarys treści: W artykule przedstawiono problematykę przeszukania na tle dawnych ko- deksów postępowania karnego oraz obecnie obowiązujących przepisów. Podkreślono, że przeszukanie jako środek przymusu procesowego, który wkracza w konstytucyjnie chro- nione prawa i wolności obywatela, powinien być stosowany tylko w przypadkach niezbęd- nych, zawsze zgodnie z obowiązującymi procedurami i uwzględnieniem interesu jednostki, która może być także osobą „niepodejrzaną”. Ponadto w artykule wskazano zagrożenia, jakie niesie za sobą nieprecyzyjne formułowanie przepisów dotyczących przeszukania, i związku z tym konieczność zmian między innymi w zakresie podmiotu uprawnionego do zarządzenia przeszukania, ale także podmiotu uprawnionego do przeprowadzenia kon- troli następczej.

Słowa kluczowe: przeszukanie, konstytucja, prawa człowieka, organ ścigania, prokurator, sąd, nakaz przeszukania, postępowanie przygotowawcze

Key words: search, constitution, human rights, law enforcement authorities, prosecutor, court, search warrant, criminal investigation

1. Przeszukanie – z historii

Termin „przeszukanie” został wprowadzony po raz pierwszy do procedury karnej ustawą Kodeks postępowania karnego z dnia 19 kwietnia 1969 roku1 i zastąpił uży- wany w kodeksie z 1928 r.2 i w jego późniejszych wersjach termin „rewizja”, który

———————

1Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1969, nr 13, poz. 96, z późn. zm.) – akt archiwalny.

2Rozporządzenie z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1950, nr 40, poz. 364, z późn. zm.) – akt archiwalny.

130	Aneta Kamińska-Nawrot

zarezerwowany został jedynie dla środka odwoławczego3. W związku z tym, że za- równo kodeks postępowania karnego, jak i orzecznictwo oraz doktryna nie wypraco- wały jednolitej definicji przeszukania, najbliższe określenie słowa „przeszukanie” zo- stało zawarte w art. 219 k.p.k. Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego4 głównie poprzez wskazanie celu, jakiemu ma służyć. Stosowane jest mia- nowicie wyłącznie po to, aby wykryć lub zatrzymać albo przymusowo doprowadzić osobę podejrzaną, a także znaleźć rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w postępowaniu karnym. Występuje ono niejako przy okazji re- alizacji innych zadań, dlatego też nie może być wykonywane poza trwającym postę- powaniem karnym5. Ustawodawca, pomimo wielu trudności i nadużyć związanych ze stosowaniem instytucji przeszukania, nie zdecydował się na wprowadzenie defi- nicji legalnej, co być może wynika z różnorodności działań, jakie mieszczą się w tym pojęciu. Pozostawiając przepis częściowo blankietowym, zadanie wypełnienia jego znaczeniem scedował na przedstawicieli doktryny i praktyków6.

W latach sześćdziesiątych, w odpowiedzi na dominującą w okresie totalitaryzmu stalinowskiego tezę o możliwości dokonywania przeszukania poza procesem kar- nym w ramach tajnych czynności rozpoznawczych, pogląd ten wyjątkowo podkreś- lali i bronili przedstawiciele doktryny7, był on bowiem niezwykle istotny z punktu widzenia ochrony praw obywatelskich uczestników postępowania. Niestety w związ- ku z nasilającą się trudną sytuacją polityczną w Ustawie z dnia 14 lipca 1983 r. o Mi- nistrze Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów8 w art. 7 ust. 1 pkt 5 oraz w aktach wykonawczych do wskazanej ustawy9 uprawniono funkcjona- riuszy MO i SB do stosowania przeszukania i innych czynności do niego zbliżonych poza procesem karnym. Czynności te jednak nie były skierowane na potwierdzenie faktu popełnienia przestępstwa, spełniały przede wszystkim funkcję prewencyjną, polegającą na wykrywaniu nieznanych przestępstw bądź zapobieganiu przestęp- stwom planowanym10.

———————

3J. Grochowski, Definicja i elementy składowe instytucji przeszukania w procesie karnym, „Pro- blemy Prawa Karnego” 1990, nr 16, s. 80.

4Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997, nr 89, poz. 555, z późn. zm.).

5J. Grochowski, Definicja i elementy składowe…, s. 82–83.

6Tamże, s. 86.

7Zob.: H. Popławski, Uwagi w sprawie zakresu rewizji domowej i osobistej, „Palestra” 1962, nr 7, s. 28; tenże, Rewizja mieszkaniowa, zatrzymanie rzeczy i zabezpieczenie mienia sprawcy,

„Problemy Kryminalistyki” 1963, nr 46, s. 801; K. Łojewski, Problematyka rewizji domowej i osobistej w k.p.k., „Palestra” 1967, nr 4, s. 77; J. Waszczyński, H. Maliszewska, Istota i gra- nice przeszukania według k.p.k., „Palestra” 1972, nr 2, s. 52; J. Korman, Żądanie wydania i przeszukanie w celu uzyskania dowodów rzeczowych, „Problemy Praworządności” 1975, nr 5, s. 35.

8Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o Ministrze Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz.U. 1983, nr 38, poz. 172) – akt archiwalny.

9Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 stycznia 1984 r. w sprawie zasad i trybu zatrzymywania, kontroli osobistej, przeglądania bagażu oraz sprawdzania ładunku osób narusza-

jących lub zagrażających porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu (Dz.U. 1984, nr 6, poz. 28) – akt archiwalny.

10J. Grochowski, Definicja i elementy składowe…, s. 82–84.

132	Aneta Kamińska-Nawrot

Zmiany dotknęły także czasu przeprowadzania czynności. Artykuł 192 k.p.k. z 1969 r. stanowił, że przeszukania zamieszkałych pomieszczeń18 można dokonywać w porze nocnej (od godz. 21.00 do godz. 6.00) tylko w warunkach niecierpiących zwłoki. W poprzednim kodeksie za porę nocną uważano czas od 21.00 do 7.00. Po- nadto rewizja domowa oznaczała przeszukanie pomieszczenia prywatnego obywate- la, czyli zakaz przeszukania w porze nocnej nie dotyczył innych pomieszczeń, takich jak np. internaty, domy wczasowe.

Pod rządami obu kodeksów kontrola nad sposobem i dopuszczalnością przeszuka- nia należała do sądu i prokuratora oraz do osób, które były uprawnione do obecno- ści, z tą różnicą, że kodeks z 1969 poszerzył grono osób uprawnionych do obecności przy przeszukaniu, a mianowicie o:

−osoby, które z racji zajmowanego stanowiska miały prawo być obecne przy przeszukaniu – dotyczyło przeszukania pomieszczeń instytucji państwowych lub społecznych (kierownik tych instytucji lub ich zastępca albo organ nad- rzędny);

−osoby, u których przeszukanie miało się odbyć oraz osoby przybrane zarówno przez te osoby, jak i przez prowadzącego czynność przeszukania;

−podejrzanego i jego obrońcę, pokrzywdzonego i jego pełnomocnika oraz przed- stawiciela ustawowego19.

W porównaniu z treścią art. 133 k.p.k. z 1928 r. obowiązek zawiadomienia o ma- jącym się odbyć przeszukaniu został w kodeksie z 1969 r. rozszerzony ze względu na rodzaj pomieszczeń, które objął, tj. pomieszczenia instytucji państwowych i spo- łecznych, co oznaczało nie tylko urzędy państwowe, ale zgodnie z art. 120 § 12 k.k. także takie przedsiębiorstwa, w których państwo było udziałowcem – spółdzielnie, związki spółdzielcze, związki zawodowe i inne organizacje społeczne ludu pracują- cego oraz jednostki wojskowe. Ponadto organ dokonujący przeszukania miał także obowiązek dopuścić te osoby do udziału w czynności, a nie tylko je zawiadomić, tak jak było to w przypadku uregulowań zawartych w art. 133 k.p.k. z 1928 r. W przypad- ku pomieszczeń zajętych przez wojsko również dokonano zmiany, a mianowicie art. 134 k.p.k. z 1928 r. stanowił, że rewizji w pomieszczeniu zajętym przez wojsko dokonuje się w obecności bezpośredniego przełożonego lub wyznaczonego przezeń dowódcy. W związku z tym, iż taka konstrukcja przepisu niejednokrotnie wywoły- wała spory, kogo w danej sytuacji uznać za bezpośredniego przełożonego, dokonano zmiany i w art. 193 § 2 k.p.k. z 1969 r. do obecności przy przeszukaniu wskazano dowódcę lub osobę przez niego wyznaczoną. Termin „właściwy dowódca” znalazł się

———————

18W art. 192 k.p.k. z 1969 r. pojawiło się pojęcie „przeszukania zamieszkałych pomieszczeń”. Przeprowadzona wykładnia, że „lokal[u] dostępn[ego] w tym czasie dla nieokreślonej liczby osób” nie da się utożsamić z pomieszczeniem zamieszkałym, podawana była w wątpliwość w obliczu pytań o domy schadzek, domy gry, punkty nielegalnej sprzedaży alkoholu. Pojawiały się wówczas propozycje, aby doprecyzować ten przepis, korzystając ze sformułowania użytego w treści art. 144 kodeksu z 1928 w brzmieniu tekstu jednolitego z 1939 r., który stanowił, iż „rewizji w porze nocnej dokonywać wolno w lokalach, które służą za miejsce schadzek prze- stępców albo do przechowywania rzeczy pochodzących z przestępstwa, albo do zawodowego uprawiania nierządu lub gier hazardowych”.

19J. Waszczyński, H. Maliszewska, Istota i granice przeszukania…, s. 59.

134	Aneta Kamińska-Nawrot

Kolejna różnica związana z kontrolą nad sposobem oraz dopuszczalnością prze- szukania dotyczyła żądania doręczenia postanowienia o zatwierdzeniu przeszukania dokonanego bez polecenia sądu lub prokuratora. Według art. 191 § 2 k.p.k. żądanie takie miało być zgłoszone w trakcie przeszukania do protokołu, o czym należało osobę, u której przeprowadzało się przeszukanie, pouczyć. Brak zgłoszenia żądania przez tę osobę zwalniał z obowiązku doręczenia postanowienia o zatwierdzeniu przeszukania, natomiast w przypadku zgłoszenia takiego żądania informację tę nale- żało wpisać do protokołu. Przepisy jednak nie wskazywały terminu doręczenia takiego postanowienia osobie, u której przeprowadzono przeszukanie. Wyjątek stanowił treść

§3 art. 197 k.p.k., gdzie ustawodawca, używając terminu „osoby zainteresowane”, nakazywał im doręczyć, na ich żądanie, w ciągu 7 dni postanowienie prokuratora o zatwierdzeniu przeszukania i zatrzymania przedmiotów albo zwrócić zatrzymane rzeczy. Z konstrukcji tego przepisu można było wnioskować, że uprawnienie to miało miejsce tylko wówczas, gdy podczas przeszukania zatrzymane zostały przed- mioty, a osobami zainteresowanymi były te osoby, które przedmioty wydały, lub osoby godne zaufania, którym zatrzymane przedmioty zostały oddane na prze- chowanie, albo osoby, u których w mieszkaniu znaleziono zatrzymane przedmioty i które mają prawo rościć sobie prawa do tych przedmiotów. Przepisy dotyczące rewizji z 1928 r. stanowiły, że osobie, u której przeprowadzono rewizję, na jej żą- danie doręczało się postanowienie o zatwierdzeniu rewizji w ciągu 7 dni od zgło- szenia żądania, przy czym żądanie takie mogło być zgłoszone także po dokonaniu przeszukania.

Różnica dotyczyła także zatwierdzania zatrzymanych przedmiotów zakwestiono- wanych podczas przeszukania dokonywanego w ramach czynności niecierpiących zwłoki. Otóż kodeks z 1928 r. wymagał, aby o zatwierdzenie odebrania rzeczy mili- cja obywatelska w każdym przypadku zwracała się do prokuratora, a po wniesieniu aktu oskarżenia – do sądu. Zatrzymane przedmioty należało spisać, a na żądanie osoby, od której je odebrano, wydać jej pokwitowanie. Kodeks z 1969 r. nie wyma- gał, aby milicja każdorazowo zwracała się do prokuratora o zatwierdzenie odebrania przedmiotów. Zatwierdzenie takie wydawane było łącznie z zatwierdzeniem samego przeszukania w nieokreślonym przez ustawę terminie. Jeżeli jednak zatrzymanie przedmiotów nastąpiło bez postanowienia o dokonaniu przeszukania, a osoba zgłosi- ła żądanie doręczenia postanowienia o zatwierdzeniu zatrzymania przedmiotów, wów- czas postanowienie takie wraz z postanowieniem o zatwierdzeniu przeszukania na- leżało jej doręczyć w terminie 7 dni albo zwrócić zabrane przedmioty. Z treści art. 197 § 3 k.p.k. nie wynikało, czy żądanie zatwierdzenia musiało być wcześniej zgło- szone do protokołu przeszukania i dlatego termin 7-dniowy liczony będzie od mo- mentu zgłoszenia żądania, choćby zgłoszenia dokonano po przeprowadzeniu prze- szukania. Jeżeli chodzi o pokwitowania, to kodeks z 1969 r. bardzo rygorystycznie potraktował tę kwestię, w odróżnieniu od kodeksu z 1928 r. Mianowicie musiało ono stwierdzać, jakie przedmioty i przez kogo zostały zatrzymane, i należało je wręczyć osobom zainteresowanym natychmiast i niezależnie od ich żądania w każdym przypadku zatrzymania przedmiotów.

136	Aneta Kamińska-Nawrot

czenie”, podobnie jak inne określenia tego typu, tj. „uzasadnione podejrzenie” czy „istnienie dowodów dostatecznie uzasadniających popełnienie przestępstwa”, impli- kują w sobie dwa elementy – obiektywny i subiektywny. Pierwszy to istnienie „uza- sadnionych podstaw”, czyli realnych, obiektywnych informacji, z których wynika, że dana osoba bądź przedmiot znajdują się w danym miejscu. Ale jakie kryteria powin- ny spełniać informacje uzasadniające przeprowadzenie przeszukania? Czy mogą to być informacje uzyskane w drodze czynności operacyjno-rozpoznawczych? Nie ma wątpliwości co do tego, że „uzasadnione podstawy” powinny znaczyć coś więcej niż plotka czy przypadkowo uzyskana informacja28. Co do sposobu pozyskiwania in- formacji czy ich źródeł przeważa pogląd, że nie może być to również informacja zdobyta w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych. Zwolennicy tego stano- wiska29 uważają, iż informacje, które będą stanowiły podstawę do przeprowadzenia przeszukania, muszą być możliwe do weryfikacji, a więc pochodzić ze źródeł mogą- cych w późniejszym procesie stanowić źródła dowodowe30. Daje to bowiem możli- wość kontroli prawidłowości przeprowadzenia czynności przeszukania, a tym samym gwarantuje ochronę konstytucyjnych praw obywatela. W literaturze opartej na stanie prawnym sprzed obowiązywania ustawy z 1997 r. można natrafić na poglądy, że w sytuacjach, gdy zaniechanie niezwłocznego przeszukania grozić może oczywistą utratą dowodów bądź ze względu na uciążliwość danej kategorii przestępstw można przeprowadzić przeszukanie, opierając się tylko i wyłącznie na operacyjnych informa- cjach organów ścigania31. Są to jednak opinie sporadyczne, do których należy odnieść się krytycznie przede wszystkim dlatego, że podyktowane były panującą ówcześnie sytuacją polityczną.

Drugim elementem wchodzącym w skład uzasadnionego przypuszczenia jest ele- ment subiektywny, a mianowicie przypuszczenie. Jest to informacja stanowiąca sąd o charakterze probabilistycznym32 o tym, czy możliwość odnalezienia poszukiwanej osoby bądź rzeczy jest większa czy mniejsza i czy można wówczas przypuszczać, że stopień prawdopodobieństwa wystąpienia określonego układu zdarzeń jest odpo-

———————

27Zob.: L. Schaff, Zakres i formy postępowania przygotowawczego, Warszawa 1961, s. 30; J. Ko- nieczny, Pojęcie prawdopodobieństwa ze stanowiska procesu karnego i kryminalistyki, Katowi- ce 1987, s. 78.

28H. Popławski, Uwagi w sprawie…, s. 801.

29Zob.: J. Waszczyński, H. Maliszewska, Istota i granice przeszukania…, s. 51; J. Korman, Żąda-

nie wydania i przeszukania…, s. 30; Kodeks postępowania karnego, t. I: Komentarz do artyku-

łów 1–296, red. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Warszawa 2011, s. 1240; Z. Młynarczyk, Przeszukanie i odebranie przedmiotów w postępowaniu karnym, „Prokuratura i Prawo” 1996, nr 4, s. 105–106; A. Kaznowski, Problematyka przeszukania mieszkania, „Prokuratura i Prawo” 2010, nr 4, s. 66

30Kodeks postępowania karnego, t. I, red. R.A. Stefański, R. Zabłocki, wyd. 2 zm., Warszawa

2003, s. 979.

31Zob.: J. Grochowski, Milicyjne przeszukanie pozaprocesowe a konstytucyjne prawa osobiste w PRL,

„Problemy Prawa Karnego” 1989, nr 15, s. 33; J. Grajewski, E. Skrętowicz, Podręczny komen- tarz do kodeksu postępowania karnego, Gdańsk 1993, s. 122; L. Skoczyński, Przeszukanie – ewolucja instytucji, [w:] Problemy ewolucji prawa karnego, red. T. Bojarski, Lublin 1993; J. Bartczak, Przeszukanie w przepisach prawa i w praktyce, Warszawa 1973, s. 7.

32J. Konieczny, Pojęcie prawdopodobieństwa ze stanowiska…, s. 78.

138	Aneta Kamińska-Nawrot

Podmiot uprawniony do dokonania przeszukania i jego kontroli

Kolejnym rygorem koniecznym do spełnienia i jednocześnie mającym zapewnić le- galność przeszukania jest podmiot dokonujący przeszukania. Z treści art. 220 § 1 k.p.k. wynika, że może go dokonać prokurator albo na polecenie sądu lub prokuratora Po- licja, a w wypadkach wskazanych w ustawie – także inny organ. Polskie prawo karne nie przewiduje w postępowaniu przygotowawczym potrzeby uzyskania uprzedniej zgody sądu na przeszukanie ani też zgody następczej w tym stadium procesu 38. W przeciwieństwie do swojego poprzednika obecny kodeks wykluczył możliwość do- konania przeszukania przez sąd. Uprawnienie to ograniczone było tylko do postępo- wania jurysdykcyjnego, które aby przeprowadzić przeszukanie, należało odroczyć lub przerwać, co nie tylko pozostawało w sprzeczności z zasadą szybkości i ekonomiki postępowania, ale zdaniem A. Kaznowskiego godziło również w powagę urzędu sę- dziego39. Trudno zgodzić się z takim stanowiskiem, chodzi przecież z jednej strony o sferę praw jednostki gwarantowanych Konstytucją, a z drugiej o decyzje organu możliwie najbardziej wykwalifikowanego, który gwarantuje dojrzałość decyzji40. Jednak, jak wskazuje doktryna41, wymóg legitymizacji decyzji o przeszukaniu przez sąd, jeszcze przed jego przeprowadzeniem, wymuszałby na organach należyte przy- gotowanie do czynności, poprzedzone dogłębną analizą materiałów zarówno proce- sowych, jak i operacyjnych, co w efekcie mogłoby się przyczynić do wyeliminowania szeregu nieprawidłowości związanych w nadużywaniem tego środka. Nie pozosta- wiono zatem wątpliwości, że głównym organem uprawnionym do dokonania przeszu- kania jest prokurator, chociaż w większości przypadków to nie on osobiście dokonu- je przeszukania, ale je zarządza bądź zatwierdza42. Na drugim miejscu ustawodawca wymienia Policję. Uprawnienia Policji są jednak ograniczone do działania na polecenie prokuratora lub sądu, z wyjątkiem czynności niecierpiących zwłoki, zmierzających do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem.

Uprawnienie organu innego niż Policja wynika z faktu, że są one ustawowo upraw- nione do prowadzenia postępowań przygotowawczych, przez co zyskują w tym za- kresie uprawnienia Policji (art. 312 k.p.k.). Uprawnienie to może też wynikać z wyraź-

———————

38T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, t. I, Warszawa 2014, s. 792.

39A. Kaznowski, Problematyka przeszukania mieszkania…, s. 68.

40S. Steinborn, Problem organu uprawnionego…, s. 367.

41Zob.: J. Skorupka, Konstytucyjne i konwencyjne granice przeszukania w postępowaniu karnym

(cz. 1), „Palestra” 2007, nr 9-10, s. 56–57; A. Sakowicz, Przeszukanie mieszkania a prawa do poszanowania prywatności jednostki. Uwagi na marginesie przepisów Konstytucji RP oraz umów międzynarodowych, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karne- go. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska- -Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011, s. 922.

42Zob. § 123, § 160 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 kwietnia 2016 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. 2016, poz. 508); § 113 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 grudnia 2016 r. zmieniają- ce rozporządzenie – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organiza- cyjnych prokuratury (Dz.U. 2016, poz. 2195); § 66 wytycznych nr 1 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 lipca 2015 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo- -śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP 2015, poz. 59).

140	Aneta Kamińska-Nawrot

chronioną wolność osobistą, nietykalność mieszkania, a przez to również prawo do prywatności i prawo własności. Dlatego osoby, wobec których zostały zastosowane te środki, powinny mieć gwarancję kontroli tych decyzji przez odpowiednie organy [...]. Kontrola zażaleniowa nie tworzy ochrony przed arbitralną ingerencją organów ściga- nia. Jej celem jest zminimalizowanie jej skutków, ponieważ ma ona charakter następ- czy. Dokonanie przeszukania i zatrzymanie rzeczy powinno zatem podlegać kontroli niezależnego sądu48.

Ponadto w praktyce policyjnej coraz częściej zdarza się jednak, że mimo prowa- dzonych czynności operacyjnych (a bywa, że procesowych) i posiadania przez organ od jakiegoś czasu uzasadnionego przypuszczenia o miejscu, gdzie mogą znajdować się dowody w sprawie, podejmuje czynności w ramach art. 308 k.p.k., nie występu- jąc uprzednio do prokuratora o wydanie postanowienia. Należy mieć na uwadze, że przeszukanie na podstawie nakazu lub legitymacji służbowej jest możliwe tylko w sytuacjach zupełnie nagłych, gdy wszelka zwłoka groziłaby zatarciem śladów bądź utratą dowodów przestępstwa i gdy zaistnieją okoliczności uniemożliwiające wystą- pienie do prokuratora o wydanie postanowienia. Zatem, nie tylko sama okoliczność niecierpiąca zwłoki jest wystarczającym uzasadnieniem podjęcia działań przez organy ścigania na podstawie nakazu kierownika swojej jednostki czy legitymacji służbo-

wej49.

Przepisy sprzyjające ingerencji w prawa osoby, u której dokonano przeszukania

Obecnie, zgodnie z treścią art. 236 k.p.k., kontrola sądu ma miejsce dopiero w przy- padku złożenia przez osoby, których prawa zostały naruszone, zażalenia na posta- nowienie wydane lub czynność dokonaną. Zażalenie takie rozpatrywane jest przez sąd rejonowy, w okręgu którego prowadzone jest postępowanie. Tak więc stało się zadość wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego i z pewnością jest to milowy krok, w porównaniu ze stanem, który obowiązywał, zanim Trybunał zabrał w tej sprawie głos. Ale pomimo szeregu zmian dokonywanych w ramach tego artykułu nadal ro- dzą się pytania: Czy osoba, u której dokonano przeszukania na podstawie legityma- cji służbowej, w dniu następnym po dokonaniu czynności może złożyć zażalenie na postanowienie, pomimo że wcześniej nie żądała postanowienia prokuratora w przed- miocie zatwierdzenia czynności? Czy wówczas takie przeszukanie będzie miało szansę być skontrolowane przez niezależny organ sądowy? Odpowiedź na takie py- tanie powinna być oczywista, zważywszy na materię, której dotyczy, a jednak tak nie jest. Zgodnie z treścią art. 220 § 3 k.p.k. w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło być wcześniej wydane, organ dokonuje czynności przeszukania na podstawie nakazu kierownika jednostki lub le- gitymacji służbowej, a następnie niezwłocznie zwraca się do sądu lub prokuratora

———————

48Wyrok TK z dnia 3 lipca 2008 r., K 38/07, OTK-A 2008, nr 6, poz. 102; P. Starzyński, Skutki uznania niekonstytucyjności art. 236 par. 2 k.p.k., „Przegląd Policyjny” 2010, nr 3, s. 122–131.

49A. Kasprzyk, Przeszukanie nie zawsze legalne, „Rzeczpospolita” 24 grudnia 2003 r.

142	Aneta Kamińska-Nawrot

rzyść ochrony praw jednostki na podstawie zasady proporcjonalności, ale brak ja- kichkolwiek unormowań pod tym względem po raz kolejny pokazuje, że w naszym systemie prawnym jest wciąż zbyt mało troski o interes jednostki. Unormowanie wskazujące konkretne rodzaje przestępstw, w wyniku których dopuszczalne byłoby przeszukanie, nie tylko ograniczyłoby swobodę działania organów ścigania i zabez- pieczało przed nadużyciami, ale niejednokrotnie ułatwiło podejmowanie decyzji or- ganom i tym samym zwiększyłoby poczucie bezpieczeństwa jednostki, szczególnie gdy chodzi o przypadki niecierpiące zwłoki.

W związku z tym, że czynności niecierpiące zwłoki odbiegają ze względu na swą specyfikę od standardów czasowych postępowania prowadzonego w trybie zwykłym, uzasadnione wydaje się także skrócenie terminów do zatwierdzenia czynności prze- szukania i doręczenia osobie, u której dokonano przeszukania, postanowienia o jego zatwierdzeniu. Użycie terminu „niezwłocznie” oznacza bez zbędnej zwłoki, a w rze- czywistości do 7 dni, jeżeli osoba złoży do protokołu żądanie o wydanie postanowienia zatwierdzającego przeszukanie. Natomiast w przypadku braku takiego żądania termin ten może być znacznie wydłużony, chociażby ze względu na wykonywane inne czyn- ności służbowe. Rozwiązanie np. niezwłocznie nie później niż w ciągu 48 godzin, a także skrócenie terminu doręczenia postanowienia w przedmiocie jego zatwierdzenia z 7 dni do np. 48 godzin wzorem rozwiązań włoskich51 pozwalałoby na natychmia- stową kontrolę następczą przeprowadzonej czynności przeszukania. Oczywiste po- winno być także, że ryzyko naruszenia praw jednostki jest w przypadku czynności niecierpiących zwłoki największe, dlatego bez względu na inicjatywę osób upraw- nionych kontrola sądu, ponieważ była bez uprzedniego zarządzenia prokuratora lub sądu, powinna mieć miejsce zawsze.

Bardzo istotną kwestią, której ustawodawca nie poświęcił najmniejszej uwagi, jest brak regulacji dotyczących rozróżnienia sposobu przeprowadzania czynności u oso- by podejrzanej oraz u innej osoby, która nie pozostaje w zainteresowaniu organów ścigania w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa. Traktowanie w taki sam sposób osób, które w żaden sposób nie naruszyły przepisów prawa, oraz osób podej- rzanych o dokonanie przestępstw jest wysoce niesprawiedliwe i wzbudza ogromne zdziwienie, że ustawodawca do chwili obecnej nie uregulował tego problemu. Oczy- wiste wydaje się, iż osoby inne niż podejrzane powinny być przez państwo chronio- ne, a procedury bardziej przyjazne dla obywatela. Przy tego rodzaju środkach przy- musu procesowego bezdyskusyjne powinno być wprowadzenie obwarowań, które w sposób pewny zabezpieczałyby prawa jednostki. Wydaje się, że takim rozwiąza- niem mogłoby być wskazanie prokuratora jako jedynego podmiotu, który mógłby takiego przeszukania dokonywać, oraz niezależnego sądu uprawnionego do zbada- nia prawidłowości i zasadności przeprowadzenia tej czynności. Taka regulacja z pew- nością przyczyniłaby się do polepszenia komfortu osób „niepodejrzanych”, u których często z powodu nieszczęśliwego zbiegu okoliczności może być przeprowadzane przeszukanie.

———————

51A. Perrodet, The public prosecutor, [w:] European Criminal Procedures, red. M. Delmas-Marty, J.R. Spencer, Cambridge 2002, s. 377–378.

144	Aneta Kamińska-Nawrot

Hofmański P., Prawo do poszanowania prywatności a rozwiązania polskiego prawa karnego materialnego i procesowego, [w:] Standardy praw człowieka a polskie prawo karne, red. J. Skupiński, J. Jakubowska-Hara, Warszawa 1995.

Kasprzyk A., Przeszukanie nie zawsze legalne, „Rzeczpospolita” 24 grudnia 2003 r. Kaznowski A., Problematyka przeszukania mieszkania, „Prokuratura i Prawo” 2010, nr 4. Kodeks postępowania karnego, t. I, red. R.A. Stefański, R. Zabłocki, wyd. 2 zm., War-

szawa 2003.

Kodeks postępowania karnego, t. I: Komentarz do artykułów 1–296, red. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Warszawa 2011.

Konieczny J., Pojęcie prawdopodobieństwa ze stanowiska procesu karnego i kryminali- styki, Katowice 1987.

Koper R., Przeszukanie w wypadkach niecierpiących zwłoki, „Prokuratura i Prawo” 2014, nr 11–12.

Korman J., Żądanie wydania i przeszukanie w celu uzyskania dowodów rzeczowych, „Problemy Praworządności” 1975, nr 5.

Lityński A., Murzynowski A., Niektóre prawa osobiste obywateli w świetle art. 74 Kon- stytucji PRL oraz ważniejszych ustaw szczególnych, „Nowe Prawo” 1957, nr 10.

Łojewski K., Problematyka rewizji domowej i osobistej w k.p.k., „Palestra” 1967, nr 4. Marszał K., Proces karny, zagadnienia ogólne, Katowice 2013.

Młynarczyk Z., Przeszukanie i odebranie przedmiotów w postępowaniu karnym, „Proku- ratura i Prawo” 1996, nr 4.

Perrodet A., The public prosecutor, [w:] European Criminal Procedures, red. M. Del- mas-Marty, J.R. Spencer, Cambridge 2002.

Ponarski Z., O udziale osób przybranych w postępowaniu przygotowawczym, „Palestra” 1970, nr 6.

Popławski H., Uwagi w sprawie zakresu rewizji domowej i osobistej, „Palestra” 1962, nr 7. Popławski H., Rewizja mieszkaniowa, zatrzymanie rzeczy i zabezpieczenie mienia

sprawcy, „Problemy Kryminalistyki” 1963, nr 46.

Sakowicz A., Poszanowanie życia prywatnego w postępowaniu karnym, „Jurysta” 2000, nr 6. Sakowicz A., Przeszukanie mieszkania a prawa do poszanowania prywatności jednostki.

Uwagi na marginesie przepisów Konstytucji RP oraz umów międzynarodowych, [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszo- wa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias,

I.Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011.

Schaff L., Zakres i formy postępowania przygotowawczego, Warszawa 1961.

Skoczyński L., Przeszukanie – ewolucja instytucji, [w:] Problemy ewolucji prawa kar- nego, red. T. Bojarski, Lublin 1993.

Skorupka J., Konstytucyjne i konwencyjne granice przeszukania w postępowaniu karnym (cz. 1), „Palestra” 2007, nr 9–10.

Steinborn S., Problem organu uprawnionego do stosowania przeszukania w toku procesu karnego w świetle unormowań konstytucyjnych i prawnomiędzynarodowych, „Gdań- skie Studia Prawnicze” 2008, t. XIX.

Starzyński P., Skutki uznania niekonstytucyjności art. 236 par. 2 k.p.k., „Przegląd Poli- cyjny” 2010, nr 3.

Waltoś S., Proces karny, zarys systemu, Warszawa 2002.

Waltoś S., Proces karny, zarys systemu, Warszawa 2009.

Waszczyński J., Maliszewska H., Istota i granice przeszukania według k.p.k., „Palestra” 1972, nr 2.