Wirtualna rzeczywistość – oksymoron kulturowy instrumentarium wolności			5
S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
Nr 5	ss. 5–22	2020
ISSN 2543–7321		Przyjęto:	15.01.2020
© Instytut Bezpieczeństwa i Zarządzania, Akademia Pomorska w Słupsku		Zaakceptowano:	15.01.2020
Oryginalna praca badawcza		DOI: 10.34858/SNB.1.2020.001

Joanna Grubicka

Akademia Pomorska w Słupsku ORCID: 0000-0001-7934-6044 e-mail: joanna.grubicka@apsl.edu.pl

WIRTUALNA RZECZYWISTOŚĆ – OKSYMORON KULTUROWY INSTRUMENTARIUM WOLNOŚCI

VIRTUAL REALITY – A CULTURAL OXYMORON

INSTRUMENT OF FREEDOM

Zarys treści: W przedstawionym artykule podejmuję się interpretacji pojęcia wolności i jej aspektów, które w praktyce wyrażane są przez wolność słowa w Internecie. Na podstawie aktualnie obserwowanych zjawisk i bieżących wydarzeń wskazane zostały zagrożenia wy- nikające z powszechnej dostępności do publikacji opinii w sieci. W podanych przykładach zaprezentowano zarówno praktykę dokonywanych regulacji, jak i manipulacji w tym zakresie. Przedstawiony artykuł nie aspiruje do całościowej eksplikacji wpływu nowych technologii na funkcjonowanie społeczeństw w wymiarze holistycznym, stanowi raczej próbę egzegezy jednego z jej obszarów – dotyczącą ewoluowania interakcji międzyludzkich pod wypływem nowych technologii. Niniejsza praca próbuje udzielić odpowiedź na pytanie, czy możliwe je sformułowanie się i funkcjonowanie społeczności wirtualnych, analogicznych do społeczno- ści w świecie rzeczywistym? Czy zatem Internet powinien być przestrzenią nieograniczonej niczym wolności? Autorka konfrontuje ze sobą różnorodne aspekty zagrożeń wolności w Internecie, by uzyskany obszar był kompleksowy i obiektywny, daleki od jednostronności i schematycznych uproszczeń. Internet jest bowiem z założenia egalitarnym narzędziem komu- nikacji, przestrzenią swobodnego tworzenia i przepływu treści, dla których ograniczeniem jest tylko technologia oraz ludzka wyobraźnia, której granic wyznaczyć nie sposób. Wolność zatem zdaje się być nie tylko immanentną, ale wręcz konstytutywną cechą tej wirtualnej przestrzeni, w której funkcjonuje Internet. Przedmiotowy artykuł wskazuje na potrzebę konsolidacji wysił- ków ekspertów w wielu zakresach: bezpieczeństwa, psychologii, prawa nad swobodą wolności społeczeństwa w przestrzeni bezpieczeństwa.

Słowa kluczowe: wirtualna rzeczywistość, cyberprzestrzeń, cyfrowa rewolucja, wolność cyfrowa

Key words: virtual reality, cyberspace, digital revolution, digital freedom

Wirtualna rzeczywistość – oksymoron kulturowy instrumentarium wolności	7

pojęć: wolności od czegoś, tj. od czynników ograniczających swobodę wyboru, oraz wolności do czegoś, pojmowanej jako działanie oparte na poznaniu i wykorzystaniu konieczności przyrodniczych i społecznych. W obydwu tych znaczeniach wolność nie jest pojęciem absolutnym i – jak każda sfera ludzkiej aktywności – podlega ogra- niczeniom. W sieci można spotkać wypowiedzi czy wpisy, które wprost nie są może obrażające, ale zdecydowanie niesmaczne i wulgarne. Co ciekawe – budzenie kontro- wersji w sieci nieparlamentarnym językiem nikogo już dziś nie dziwi. Bez żadnego problemu w serwisach takich jak YouTube zamieszczać można filmiki, gdzie co drugie słowo to przekleństwo lub obrażanie innych ludzi. Dodatkowo – cieszą się one niema- łą popularnością. Wolność globalnej sieci wyraża się jednak nie tylko w zasadzie nie- ograniczonej możliwości korzystania z jej zasobów czy wyrażania siebie i własnych poglądów (z wyjątkiem zapisów w regulaminach poszczególnych usług, np. portali, czy przepisów prawa karnego), ale przede wszystkim w braku centralnego ośrodka, jakim może być podmiot/instytucja nadzoru i kontroli nad jej całością. Wskazany przymiot wymieniany jest także jako jedna z cech szczególnych cyberprzestrzeni. Do pozostałych zalicza się m.in.: płynność, wirtualność, nieprzewidywalność, alter- nację (w warstwie programowej i informacyjnej), interaktywność, brak możliwości wytyczenia granic, powszechną dostępność czy uniwersalność. Pojęcie wolności jest terminem wieloznacznym i niejednakowo rozumianym w różnorodnych kontekstach i w stosunku do różnych dziedzin życia. Rzeczywistość wirtualną można rozważać z pominięciem jej aktualnych technologicznych realizacji, a dzięki temu, opierając się na modelach po części fikcyjnych, po części już istniejących, stworzyć rodzaj typolo- gii VR, oddzielając ją jednak od typologii samego zjawiska wirtualności.

Internet jest pierwszym globalnym medium, którego użytkownicy są nie tylko od- biorcami, ale także twórcami treści. Rzeczywistość wirtualną można wykorzystywać w wielu dziedzinach życia publicznego i gospodarczego: w medycynie, rozrywce, do kontroli ruchu drogowego, jako narzędzie w pracy zawodowej czy w różnych gałęziach przemysłu. Cyberprzestrzeń pełni przez to funkcję edukacyjną, usługową, rozrywkową, społeczną, ekonomiczną czy kulturotwórczą, ale również i militarną. W tym kontekście zasadne jest postawienie kwestii wolności nie tylko w sensie swobody odbiorcy, ale także – a może przede wszystkim – swobody nadawcy za- mieszczanych tam treści. Skoro każdy ma prawo w sieci zaistnieć, czy to oznacza, że może w niej swobodnie umieszczać wszystko, co zechce? W pierwszym odru- chu być może skłonni bylibyśmy powiedzieć, że tak, ale nawet bardzo pobieżna re- fleksja powoduje wątpliwości wobec tak kategorycznego stwierdzenia. Wolność jest bez wątpienia wartością pozytywną, jedną z najważniejszych, wręcz konstytuującą ludzką egzystencję, ale czy jest wartością bezwzględną? Praktyka życia codziennego wskazuje, że nie sposób na to pytanie odpowiedzieć twierdząco. Natychmiast jednak rodzi się pytanie, kto i na jakich zasadach miałby ograniczać wolność w Internecie? Wolność człowieka żyjącego w społeczeństwie podlega wielorakim ograniczeniom, choćby tylko wynikającym z norm współżycia. Jakkolwiek granice norm społecznych nie są sztywne i – zwłaszcza współcześnie – są na różne sposoby przesuwane, naj- częściej pod hasłem poszerzania obszaru wolności jednostki, to samo istnienie tych

Wirtualna rzeczywistość – oksymoron kulturowy instrumentarium wolności	9

▪▪ konie trojańskie – oprogramowanie, które podszywając się pod przydatne lub interesujące dla użytkownika aplikacje, dodatkowo posiada niepożądaną, ukrytą funkcjonalność;

▪▪ hoaxy – programy, które wyświetlają nieprawdziwą informację o tym, że w kom- puterze znajduje się wirus;

▪▪ spyware – oprogramowanie, którego celem jest szpiegowanie użytkowników, np. rejestrowanie odwiedzanych stron czy haseł wpisywanych na klawiaturze bez ich wiedzy, a następnie przesyłające pozyskane dane do atakującego;

▪▪ phishing – polega na podstępnym zdobywaniu loginów i haseł poprzez podszy- wanie się pod godną zaufania instytucję lub osobę.

Wspólnym mianownikiem większości wskazanych form złośliwego oprogramo- wania jest konieczność interakcji i reakcji użytkownika (np. kliknięcie w link), zaś istotą i celem – infekcja systemu (urządzenia) oraz osiągnięcie zamierzonego skutku (np. kradzieży danych).

Należy zauważyć, że coraz częściej wykorzystywane są metody ataku niewyma- gające specjalistycznej wiedzy z dziedziny programowania. Należą do nich cyfrowe fałszerstwa i wyłudzenia, które można podzielić na następujące podkategorie:

▪▪ dokonane za pomocą złośliwego oprogramowania;

▪▪ dokonane za pomocą fałszywych komunikatów (e-maile);

▪▪ hybrydowe (fałszywe maile zawierające złośliwe programy lub link do takiego rodzaju programów).

Druga i trzecia ze wskazanych form polega na spreparowaniu wiadomości e-mail, w której atakujący podszywa się pod określoną instytucję lub podmiot (np. operatora pocztowego lub dostawcę usług internetowych), umieszczając w treści odnośnik do strony lub załącznik z plikiem sugerującym np. fakturę. W rzeczywistości załącznik zawiera złośliwy program, który infekuje urządzenie użytkownika.

Zagrożenia o charakterze społecznym wiążą się przede wszystkim z pojawianiem się w sieci szkodliwych i nielegalnych treści, podejmowaniem przez użytkowników ryzykownych zachowań czy niebezpiecznych kontaktów. Dotyczą takich zjawisk, jak: cyberprzemoc, grooming, seksting, hejting, pornografia dziecięca, treści rasi- stowskich, zachęcające do samobójstw i innych. Wartymi wskazania w tym miej- scu są również zagrożenia nazywane ukierunkowanymi atakami typu APT (ang. Advanced Persistent Threat), które łączą różnego typu narzędzia programistyczne czy socjotechniczne. Przygotowania do tego rodzaju ataków mogą trwać wiele ty- godni i zazwyczaj przeprowadzają je zorganizowane grupy dysponujące znacznymi środkami finansowymi oraz czasem niezbędnym do zinfiltrowania konkretnego celu (organizacji, instytucji, firmy), a następnie przeprowadzenia precyzyjnego działania.

Otwarte zasoby Internetu ułatwiają dostęp do rozmaitych treści, również tych nie- legalnych, jak i treści, które nie są nielegalne w świetle prawa, ale należą do katego- rii szkodliwe. Za treści szkodliwe uważa się takie, które mogą wywołać negatywne emocje u odbiorcy i które mogą mieć wpływ na jego sferę emocjonalną i społeczną

10	Joanna Grubicka

oraz zachowanie. Wśród nich są m.in. treści obrazujące przemoc, obrażenia fizyczne, prezentujące drastyczne sceny, okrucieństwo wobec zwierząt, treści nawołujące do podejmowania działań autodestrukcyjnych, treści dyskryminacyjne oraz pornogra- ficzne. Prawie jedna czwarta polskich młodych internautów miała kontakt z „treś- ciami potencjalnie zagrażającymi rozwojowi społecznemu dzieci, tworzonymi przez innych użytkowników”, potencjalnie zagrażającymi rozwojowi społecznemu dzieci, tworzonymi przez innych użytkowników Internetu4. Nie tylko szkodliwość treści może mieć wpływ na rozwój człowieka. Paradoksalnie również ich atrakcyjność. Interesujące, atrakcyjne treści i aplikacje, z którymi użytkownicy stykają się w sieci, mogą powodować utratę kontroli nad czasem i intensywnością korzystania z Interne- tu, komputera, gier komputerowych, portali społecznościowych i innych wirtualnych aktywności. Może to wpłynąć na ograniczenie lub rezygnację z innych czynności dnia codziennego, a także prowadzić do zaniedbywania rodziny, obowiązków, nauki szkolnej czy hobby i/lub unikania kontaktu z rówieśnikami. Badania polskich nasto- latków wykazały, iż przebywali oni w sieci dłużej, niż pierwotnie planowali (83,3%), a ponad połowa odczuwała poirytowanie, gdy Internet przestał działać lub nie miała do niego dostępu (64,2%). Dodatkowo co piaty nastolatek rezygnował ze snu, co trze- ci z obowiązków, aby móc korzystać z Internetu (29,8%)5.

Obecnie istnieje prawo wyboru między realną przestrzenią społeczną a przestrze- nią alternatywną, jaką jest cyberprzestrzeń6. Jeżeli przestrzeń rzeczywista jest jak najbardziej realna, to cyberprzestrzeń jest wirtualna. Jeżeli rzeczywista przestrzeń jest ograniczona terytorialnie, spotkania mogą odbywać się w określonej szerokości geograficznej, w określonej strefie czasowej, to w cyberprzestrzeni nie ma ograniczeń czasowych. W każdej jednostce czasu można kontaktować się z ludźmi na całym świecie, a tym samym cyberprzestrzeń staje się nową przestrzenią relacji interperso- nalnych czy społecznych. Anonimowość w cyberprzestrzeni powoduje, że nie ma- jąc tych barier, ma się do czynienia z niskim poziomem stresogenności tej wirtual- nej rzeczywistości. Jeżeli kontakty przez te bariery stają w rzeczywistości elitarne, ograniczone do pewnego grona osób, to w cyberprzestrzeni mają charakter alitarny7. To decyduje o tym, że cyberprzestrzeń staje się coraz bardziej atrakcyjną przestrzenią społeczną.

Cyberprzestrzeń coraz częściej jest także możliwością ucieczki od problemów w świecie realnym. Unikając niewygodnych dialogów, pytań, komentarzy lub kon- taktów w rzeczywistości, internauci są w stanie ukryć się w sieci i stworzyć tam prze- strzeń odpowiadającą ich aktualnym potrzebom lub dającą anonimowość i względne poczucie bezpieczeństwa.

4L. Kirwil, Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo – część 2. Częściowy raport z badań EU Kids online przeprowadzonych wśród dzieci 9–16 i ich rodziców, Warszawa 2011, s. 42–44.

5Raport Nastolatki 3.0., Warszawa 2016.

6M. Szpunar, Granice wolności słowa w Internecie, [w:] Nowe media i komunikacja wizualna, P. Francuz, S. Jędrzejewski (red.), Lublin 2010, s. 107–125.

7J. Grubicka, Restricting freedom on the internet in a public security space, East Journal of secu- rity studies No 2, Słupsk–Harkov 2017, s. 135–145.

Wirtualna rzeczywistość – oksymoron kulturowy instrumentarium wolności							11
Komunikatywność			CYBERPRZESTRZEŃ			Reakcja online
tradycyjna
		WIRTUALNA SPOŁECZNOŚĆ
Aprzestrzenność	Asynchroniczność		Adelesność	Stygmatyczność		Anonimowość
	Komunikacja		Ubiór, mimika	Ubiór, mimika		Relacja
Interakcje			twarzy		twarzy lub	i komunikacja
	nie musi mieć		lub intonacja		intonacja	może
nie są	miejsca		głosu		głosu	odbywać się
ograniczone	w czasie		stają się		stają się	zupełnie
przestrzennie	rzeczywistym		nieistotne		istotne	anonimowo
Oddziaływanie pozytywne		Oddziaływanie negatywne			Oddziaływanie pozytywne

Cyberpatologie społeczne

PERSPEKTYWA GLOBALNA

Kierunki i skutki rozwoju ludzkiej cywilizacji

PERSPEKTYWA MAKROSPOŁECZNA

PERSPEKTYWA MEZOSPOŁECZNA

PERSPEKTYWA MIKROSPOŁECZNA

uwarunkowania biopsychiczne

jednostka

oddziaływanie socjokulturowe

Ryc. 1. Zależność wirtualnej społeczności o przypisanych cechach w perspektywie analiz pa- tologii społecznych

Fig. 1. The dependence of the virtual community with assigned features in the perspective of analyzes social pathologies

Źródło: opracowanie własne.

Użytkownicy cyberprzestrzeni, uczestniczący w różnego rodzaju społecznościach wirtualnych zaczynają wierzyć, że nie jest to jedynie symulacja kontaktu z drugim człowiekiem czy też grupą, a właściwie forma komunikacji międzyludzkiej. Według W. Burszty prowadzi to do zjawiska społecznej samotności, trudności w definiowaniu własnej tożsamości, a także umiejętności komunikowania się z innymi face to face (z ang. twarzą w twarz). Z obserwacji internetowego życia społecznego wynika, że aktywność jego członków jest początkiem interakcji kontynuowanej w rzeczywisto- ści lub na odwrót, rzeczywistość ta przenoszona jest i kontynuowana w przestrzeni

Wirtualna rzeczywistość – oksymoron kulturowy instrumentarium wolności	13

Zdaniem Z. Freuda, każda jednostka nosi w sobie impuls, popychający ku życiu i wszystkiemu, zwanym „popędem życia”, ale również zupełnie przeciwny, skłaniają- cy ku śmierci i destrukcji, który określił jako „popęd śmierci”. Jest również czynnikiem powodującym rozwój symptomów oraz zachowań autodestrukcyjnych u niektórych osób. Jednak tylko w niektórych przypadkach zachowania te się zakorzeniają i prze- istaczają w stałe cechy osobowości. Zwykle dzieje się tak, jeżeli istnieją duże pokłady stłumionego gniewu. Agresywne impulsy w cyberprzestrzeni są skierowane do innej osoby, lecz z jakiegoś powodu wyrażenie ich jest niemożliwe. Czasem dzieje się tak, ponieważ skierowane są do ukochanej osoby lub ze strachu przed konsekwencjami wypowiedzenia ich na głos.W tych przypadkach agresja kieruje się na własną osobę.

Właśnie wtedy człowiek uczy się, jak zachowywać się jak swój największy wróg i rozwijają się autodestrukcyjne osobowości. Przykładami zachowań autodestrukcyj- nych przedmiotów społecznych w cyberprzestrzeni są: uzależnienie od gier kompute- rowych, od Internetu czy od telefonu. Model zachowania autodestrukcyjnego w wir- tualnej przestrzeni przedstawia ryc. 3.

pojawienie się zachowania

autodeskrucyjnego

SPRAWCA	NARZĘDZIA		wykorzystanie społeczne
		CYBEPRZESTRZEŃ	nieakceptowalnych zasobów
OFIARA	IT		lub nadmierne korzystanie
			z zasobów

negatywne skutki

zachowania

autodestrukcyjnego

Ryc. 3. Model zachowania autodestrukcyjnego Fig. 3. Model of self-destructive behavior Źródło: opracowanie własne.

Myśli autodestrukcyjne obejmują wszelkie myśli nakierowane na zdewaluowanie osoby, zapobieganie jej postępowi lub podważanie ich osiągnięć. W umyśle osoby autodestrukcyjnej takie myśli pojawiają się w sposób prawie automatyczny. Osoby ze skłonnościami do autodestrukcji często zachowują się wrogo lub wręcz krzywdząco wobec innych. Tworzą niepotrzebne konflikty, zachowują się w sposób bezmyślny, nieuprzejmy, są zazdrośni, plotkują itd. Drugą osobę postrzegają jako źródło kłótni. Inni ludzie powodują u nich frustrację, ponieważ więzi opierają się na porównaniach, w których z takiego czy innego powodu zawsze to oni przegrywają. Po takich kon- fliktach zazwyczaj wpadają w etap głębokiego użalania się nad samym sobą. Atakują, lecz kiedy ktoś odpowie na ten ich atak, zachowują się jak ofiary niesprawiedliwości.

14	Joanna Grubicka

Obrażają, ale kiedy ktoś ich obrazi, czują żal nad samymi sobą. Nie przyznają, że był to owoc ziarna zasianego przez nich10.

Internet sprzyja kontaktom interpersonalnym, jednakże kontakty w sieci niosą za sobą pewne ryzyko, szczególnie w przypadkach wykorzystania sieci do nawiązywa- nia relacji z osobami nieznanymi bezpośrednio w świecie offline. Warto zauważyć, że właśnie taką aktywność – kontaktowania się online z osobami nieznanymi osobi- ście – deklaruje aż 25% młodych internatów11, a wielu przyznaje się do osobistego spotkania w świecie realnym z wcześniej nieznanymi osobami, a poznanymi w sieci. Do grupy niebezpiecznych kontaktów należy zaliczyć również zjawisko uwodzenia dzieci w Internecie, polegające na wytworzeniu relacji za pośrednictwem Internetu między osobą dorosłą a osobą małoletnią (poniżej 15 r.ż.) w celu jego uwiedzenia i wykorzystania. Niebezpieczne kontakty to również kontakty mające na celu wciąg- nięcie nastolatka do różnego rodzaju sekt, grup, społeczności i subkultur, np. o ra- dykalnych poglądach, propagujących zachowania np. agresywne, samookaleczanie, restrykcyjną dietę czy stosowanie substancji psychoaktywnych. Kontakty takie podej- mują również osoby zainteresowane pozyskaniem danych osobowych i innych pouf- nych informacji, wykorzystywanych później w celach przestępczych.

Budowanie i utrzymywanie potencjalnie niebezpiecznych kontaktów z niezna- jomymi nie jest domeną wyłącznie młodych ludzi, ale to właśnie oni, ze względu na brak doświadczenia oraz często mniejsze z uwagi na wiek kompetencje w zakre- sie właściwiej oceny sytuacji, rozumienia i przewidywania skutków podejmowa- nych działań w kontraście z otwartością, chęcią nawiązania znajomości, zaufaniem, są bardziej narażeni na poważne konsekwencje.

Internet to miejsce eksperymentowania, również z własną tożsamością i podejmo- wania ryzykownych zachowań. Jakie zachowania podejmują użytkownicy sieci? Są to m.in.: poszukiwanie informacji na temat narkotyków i innych substancji psycho- aktywnych lub aktywności szkodliwych dla zdrowia czy podejmowanie niebezpiecz- nych kontaktów, w tym z nieznajomymi osobami dorosłymi, które mogą przejawiać skłonności pedofilskie czy z jednostkami/grupami nakłaniającymi do zachowań ryzy- kownych lub niezgodnych z prawem. Do grupy zachowań ryzykownych można włą- czyć seksting (w tym seksting kamerkowy) – czyli zjawisko przesyłania treści (zdjęć, filmików) o charakterze erotycznym, głównie swoich nagich lub półnagich zdjęć, za pomocą Internetu i telefonu komórkowego. Seksting może również przyjmować for- mę seks-komunikacji na żywo, za pośrednictwem komunikatorów z wykorzystaniem kamerki wideo w urządzeniu. Z badań wynika, iż co czwarty polski nastolatek otrzy- mał intymne zdjęcia, 7% nastolatków wysłało intymne zdjęcia, a ok. 30% nastolat- ków „zna osobę”, która wysyła intymne zdjęcia12. Ponadto nastolatki nadużywają/

10J. Grubicka, Social are of the internet in the context of values and personal sofety threats in cyberspace, International Journal of Pedagogy Innovation and New Technologies 2020, nr 7(1), Warszawa 2020, s. 16–30.

11L. Kirwil, op.cit., s. 42–44.

12Raport Ogólnopolskie badanie Nastolatki wobec Internetu realizowane przez Pedagogium WSNS we współpracy z Rzecznikiem Praw Dziecka oraz Naukową i Akademicką Siecią Komputerową, Warszawa 2014.

16	Joanna Grubicka

w sieci16. Można zatem zaryzykować twierdzenie, że cyberprzestrzeń powiększa sferę nie tylko wolności, ale i kontroli. Represje wobec niepokornych blogerów czy blo- kowanie dostępu do niepożądanych witryn stały się praktyką nagminnie stosowaną w niektórych krajach wrogo nastawionych do wolności w sieci, np. w Chinach. Pań- stwa autorytarne mogą korzystać z funkcji filtrowania i monitorowania przekazu. Ist- nieje przekonanie, że odpowiedni dostęp do narzędzi internetowych zapewni wszędzie większą wolność. Przykład Chin wskazuje jednak na coś innego. Chiny, bardziej niż jakikolwiek inny kraj, udowadniają, że możliwy jest powszechny dostęp do Internetu przy jednoczesnym zachowaniu kontroli jego wykorzystania17. Zasadniczą kwestią w tym zakresie jest wyważenie racji pomiędzy bezpieczeństwem państw i spo- łeczeństw a wolnością jednostki i jej prawem do swobodnej wymiany informacji. Człowiek, mając do czynienia z coraz większym postępem technologicznym, traci czujność i zbytnio ufa technologii. Szczególnie niebezpieczne jest to w przypadku ochrony informacji, gdzie ich znaczna większość przesyłana jest za pośrednictwem Internetu18.

Biorąc pod uwagę fakt rzeczywistych zagrożeń wirtualnej sieci oraz coraz więk- szych, realnych strat związanych z ich skutkami, od ponad dwóch dekad podejmuje się wysiłki zmierzające do unormowania cyfrowego świata – tak na poziomie państw, organizacji, jak i w szerokiej przestrzeni międzynarodowej. Nie podlega dyskusji fakt, że w obecnym kształcie nie istnieje już możliwość powrotu do czasów począt- ków sieci, która była miejscem tylko idei i służyła głównie wymianie myśli użyt- kowników, urzeczywistniając marzenie o globalnej komunikacji. Dziś jest osnową funkcjonowania każdego obszaru i sfery – tak państwowej, jak i prywatnej. Sednem staje się wyzwanie znalezienia równowagi pomiędzy zachowaniem wolności sieci a jej bezpieczeństwem – w każdym ze wspomnianych wcześniej poziomów i w każ- dym obszarze. Najlepszym przykładem podejmowanych działań w tym zakresie są w szczególności: Strategia bezpieczeństwa cybernetycznego Unii Europejskiej: otwar- ta, bezpieczna i chroniona cyberprzestrzeń, Dyrektywa w sprawie środków mających na celu zapewnienie wspólnego wysokiego poziomu bezpieczeństwa sieci i informacji w obrębie Unii czy – w przestrzeni międzynarodowej – amerykańska międzynarodowa strategia dla cyberprzestrzeni. Wspólnym mianownikiem podejmowanych działań jest jasno określony cel: utrzymanie i rozwój bezpieczeństwa sieci z zapewnieniem wolno- ści Internetu – rozumianej generalnie jako rozwój społeczeństwa opartego na ochro- nie podstawowych praw i wolności (w szczególności wolności słowa) z jednoczesną, efektywną ochroną danych i prywatności oraz zapewnienie wolnego przepływu infor- macji, m.in. zapobieganie cenzurze). Parafrazując słowa A. de Tocqueville’a, można stwierdzić, że wolność sieci kończy się tam, gdzie zaczyna się jej bezpieczeństwo.

16M. Podgórski, Wirtualne społeczności i ich mieszkańcy. Próba etnografii, [w:] Wielka sieć. E-seje z socjologii Internetu, J. Kurczewski (red), Warszawa 2006, s. 105–106.

17Y. Benkler, Bogactwo sieci. Jak produkcja społeczna zmienia rynki i wolność, Warszawa 2008, s. 159.

18J. Grubicka, Konwergencja technologiczna a system bezpieczeństwa informacji, [w:] Nowoczes- ne technologie na rzecz bezpieczeństwa. Zagadnienia dual-use, W. Filipkowski (red.), Gdynia 2015, s. 86–99.

18	Joanna Grubicka

potrzeby instalowania oddzielnego oprogramowania na własnym urządzeniu, np. pa- kiet aplikacji Google, aby wykorzystywać w pełni ich funkcjonalność. Mimo wygody w korzystaniu z tego rodzaju usług, jak stwierdził jednoznacznie Richard M. Stallman: „Nie mamy żadnej kontroli, korzystając z usługi w sieci, pozbawiamy się wolności. I to zarówno w zakresie powierzanych usługodawcom danych, ale także tej wolności, które daje użytkownikom prawdziwie wolne oprogramowanie”21. Poza brakiem kon- troli nad danymi, również w gestii usługodawcy pozostaje sposób i zakres korzystania przez użytkowników z udostępnianego oprogramowania, ponieważ de facto używany jest komputer usługodawcy. Przede wszystkim nie należy wychodzić z założenia, że Internet to miejsce, gdzie każdy może pisać, co chce i zaniechać dochodzenia swoich praw. Personalia autora obrażającego nas wpisu można ustalić, nawet jeśli posługuje się on anonimowym pseudonimem. Nie zawsze jednak można namierzyć sprawcę po numerze IP – ponieważ może on korzystać z komputera publicznego. Jedną z opcji jest możliwość zgłoszenia się do administratora portalu z informacją o naruszeniu naszego dobrego imienia na łamach serwisu. Jeśli administrator określonej strony od- mawia pomocy, mamy możliwość udania się do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych z prośbą o ujawnienie danych. W dalszej kolejności z pomocą może nam przyjść Prokuratura. Mamy oczywiście możliwość również wkroczenia na drogę cywilną w celu ustalenia, kim jest nadawca znieważających nas przekazów, jednak może się to okazać stosunkowo kosztowne i łatwiejsza będzie droga związa- na z postępowaniem karnym. Walka o dobre imię może być trudna i czasochłonna, ale warto ją podjąć.

Nie sposób rozważać wolności sieci tylko w powszechnie znanej jej postaci, po- nieważ posiada ona równoległą warstwę określaną mianem Deep Webu (ukryta sieć/ głęboka sieć). Z określeniem tym wiążą się także nazwy: Dark Netu/Dark Webu. Dark Web oznacza witryny ukrywające adresy IP serwerów, z których korzystają, co m.in. powoduje, że nie jest możliwe znalezienie takich witryn za pośrednictwem standardo- wych wyszukiwarek. Wykorzystywanym najczęściej do tego narzędziem szyfrującym pozwalającym ukryć adresy, ale również użytkowników końcowych, jest The Onion Router (TOR)22. Pomimo kontrowersji, jakie wzbudzają tego typu narzędzia, w szcze- gólności w zakresie nielegalnej zawartości lub przestępczej działalności, rozwiązania dające możliwość anonimizacji aktywności służą również legalnym (zwykłym) użyt- kownikom, którzy nie chcą być śledzeni przez narzędzia wykorzystywane przez do- stawców usług cyfrowych, np. przeglądarki. Klasycznym już przykładem możliwości śledzenia aktywności użytkowników są tzw. ciasteczka cookies, które co do zasady powinny jedynie wspomagać działania samej aplikacji. Śledzenie wyszukiwanych treści, odwiedzanych witryn, pobieranych plików czy kupowanych przedmiotów, co pozwala na tzw. profilowanie użytkownika (zainteresowania, przyzwyczajenia czy nawet miejsce zamieszkania).

21Richard M. Stallman odwiedził Polskę. Król hakerów twierdzi, że w Sieci pozbawiamy się wolno-

ści, http://gadzetomania.pl/3758,richard-m-stallman-odwiedzil-polske-krol-hakerow-twierdz-ze -w-sieci-pozbawiamy-sie-wolnosci [dostęp: 11.09.2017].

22Do maskowania adresu IP można – poza węzłami TOR-a – skorzystać np. z web proxy.

Wirtualna rzeczywistość – oksymoron kulturowy instrumentarium wolności	21

działania jednostki nie mogą ograniczać i naruszać praw innych ludzi. Nie ma żad- nych powodów, by te normy postępowania w realnej rzeczywistości nie odnosiły się w tym samym stopniu do przestrzeni wirtualnej w Internecie. W końcu jest to tylko narzędzie i choć bez wątpienia wpłynęło ono na życie społeczne, to mimo wszystko człowiek jest jego twórcą, a nie tworzywem. Rozpowszechnianie w Internecie treści prawnie zakazanych (pedofilia, nawoływanie do przestępstw, propagowanie faszy- zmu czy komunizmu, przygotowywanie działań o charakterze terrorystycznym) jest i powinno być karane. Administratorzy portali, na których takie treści są zamiesz- czane, muszą mieć bezwzględne prawo, a nawet obowiązek ich usuwania. Odrębną i niezwykle istotną kwestią jest powszechnie występujący w Internecie brak odpo- wiedzialności za słowo, zwłaszcza w anonimowych wulgarnych „postach”, świado- mie wymierzonych w godność osoby, dobre imię grupy społecznej bądź organizacji, której dotyczą. Wydaje się, że nie byłoby naruszeniem wolności wypowiedzi, gdyby udało się praktycznie wdrożyć zasadę, że wpisy i komentarze w Internecie nie mogą funkcjonować anonimowo, że technicznym warunkiem ukazania się treści w Inter- necie jest zarejestrowanie się i podanie swych danych osobowych (w formie ukrytej dla ogółu odbiorców). Ogólnie rzecz ujmując, powinna obowiązywać zasada – tyle wolności, ile odpowiedzialności. Ograniczenia zawsze jednak winny mieć charakter zindywidualizowany, odnoszący się do konkretnej osoby czy grupy osób podejmu- jących sprzeczne ze społecznymi normami działania. W żadnym natomiast przypad- ku nie mogą to być ograniczenia wprowadzane na drodze administracyjnych decyzji władzy i dotyczące społeczeństwa. Takie formy działania są przejawem totalitaryzmu i żadnymi względami nie mogą być usprawiedliwione. Z pewnością długo jeszcze potrwa wypracowanie konsensualnej, wspólnej wizji bezpiecznej i zarazem wolnej przestrzeni cyfrowej. Internet sprawia, że trudniej jest reżimom autorytarnym kontro- lować ludność, tak samo niespotykana otwartość i wolność środowiska usieciowio- nego wymaga nowych sposobów ochrony społeczeństw otwartych przed jednostkami i grupami działającymi destrukcyjnie. Warunkiem skutecznego egzekwowania ogra- niczeń jest współpraca międzynarodowa.

Bibliografia

Benkler Y., Bogactwo sieci, Jak produkcja społeczna zmienia rynki i wolność, Warszawa 2008. Grubicka J., Motyka R., Człowiek jako ważne ogniwo zapewnienia bezpieczeństwa informa- tycznego jednostce administracyjnej. Bezpieczeństwo w administracji i biznesie we współ-

czesnym świecie, cz. II, Gdynia 2011.

Grubicka J., Konwergencja technologiczna a system bezpieczeństwa informacji, [w:] Nowo- czesne technologie na rzecz bezpieczeństwa. Zagadnienia dual-use, W. Filipkowski (red.), Gdynia 2015.

Grubicka J., Social are of the internet in the context of values and personal sofety threats in cyberspace, International Journal of Pedagogy Innovation and New Technologies 2020, nr 7(1), Warszawa.

Grubicka J., Restricting freedom on the internet in a public security space, East Journal of security studies No 2, Słupsk–Harkov 2017.

22	Joanna Grubicka

Grubicka J., Zbroszczyk D., Cyberaptologie jako zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, [w:] „Doctrina” Studia społeczno-polityczne 2019, nr 16, Siedlce 2019.

Burszta W.J., Internetowa Polis w trzech krótkich odsłonach, [w:] Ekran, Mit, Rzeczywistość, W.J. Burszta, Warszawa 2003.

Kirwil L., Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo – część 2. Częściowy ra- port z badań EU Kids online przeprowadzonych wśród dzieci 9–16 i ich rodziców, War- szawa 2011.

Kulesza J., Ius internet. Między prawem a etyką, Warszawa 2012.

Makaruk K., Wójcik S., EU NET ADB, Badanie nadużywania internetu przez młodzież w Pol- sce, Warszawa 2012.

Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2000. Pyżalski J., Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży,

Impuls, Kraków 2012.

Podgórski M., Wirtualne społeczności i ich mieszkańcy. Próba etnografii, [w:] Wielka sieć. E-seje z socjologii Internetu, J. Kurczewski (red.), Warszawa 2006.

Szpunar M., Internet a wolność (od) wypowiedzi, [w:] Media – między władzą a społeczeń- stwem, Rzeszów 2007.

Szpunar M., Granice wolności słowa w Internecie, [w:] Nowe media komunikacja wizualna, P. Francuz, S. Jędrzejewski (red.), Lublin 2010.

Szpunar M., Przestrzeń Internetu – nowy wymiar przestrzeni społecznej, [w:] Od robotnika do internauty. W kierunku społeczeństwa informacyjnego, A. Siwik, L. Haber (red.), Kraków 2008.

Summary

Freedom seems to be not only an immanent, but even a constitutive feature of the virtual spa- ce in which the Internet functions. Based on current observations and current events, threats resulting from the general ability to publish opinions on the Internet have been indicated. This article does not aspire to be a comprehensive explication of the impact of new technologies on the functioning of societies in a holistic dimension, it is rather an attempt at exegesis of one of its areas - concerning the evolution of human interactions under the influence of new techno- logies. The author addresses various aspects of threats to freedom on the Internet so that the obtained understanding is comprehensive and objective, far from being a one-sided and sche- matic simplification. The Internet is by definition an egalitarian communication tool, a space for free creation and flow of content, limited only by technology and human imagination, the boundaries of which cannot be defined. The article indicates the need to consolidate the efforts of experts from many areas: security; psychology; law, as it appertains to freedom of society in the security space.