Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

23

 

 

 

S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

 

Nr 5

ss. 23–37

2020

 

 

 

 

 

ISSN 2543–7321

 

Przyjęto:

27.04.2020

© Instytut Bezpieczeństwa i Zarządzania, Akademia Pomorska w Słupsku

Zaakceptowano:

27.04.2020

Oryginalna praca badawcza

 

DOI: 10.34858/SNB.1.2020.002

Andrzej Urbanek

Akademia Pomorska

Słupsk

ORCID: 0000-0003-0667-4068

e-mail: andrzej.urbanek@apsl.edu.pl

ZAGROŻENIA BIOLOGICZNE NATURALNEGO

POCHODZENIA WE WSPÓŁCZESNEJ PRZESTRZENI BEZPIECZEŃSTWA – PRÓBA SYSTEMATYZACJI

BIOLOGICAL THREATS OF NATURAL ORIGIN IN TODAY’S

SAFETY SPACE – AN ATTEMPT AT SYSTEMIZATION

Zarys treści: Zagrożenia biologiczne należą do tej kategorii zagrożeń, które mogą wywołać negatywne skutki dla zdrowia i życia ludzi, zwierząt czy roślin i to na masową skalę. Doświad- czamy tego chociażby w trwających obecnie na świecie pandemiach AIDS czy COVID-19. Wiedza na temat powyżej kategorii zagrożeń ma charakter interdyscyplinarny i rozproszony. Brak jest obecnie, przynajmniej w Polsce, opracowań naukowych, w których w sposób kom- pleksowy zdefiniowanoby ich istotę, dokonano ich klasyfikacji i przedstawiono w sposób sta- nowiący podstawę do doskonalenia systemów bezpieczeństwa powszechnego. W niniejszym artykule ich autor podjął się próby zdefiniowania i sklasyfikowania powyższej kategorii zagro- żeń w świetle literatury naukowej i przepisów prawa obowiązującego w Polsce. Przedstawił ponadto krótką charakterystykę poszczególnych zagrożeń biologicznych, których sprawcą jest sama przyroda, sygnalizując jednocześnie, że ich sprawcą mogą być ludzie, którzy poprzez działania celowe (działania militarne z użyciem broni biologicznej, działania bioterrorystycz- ne) lub niecelowe (awarie przemysłowe, wypadki) mogą przyczynić się do powstawania epi- demii chorób, na które nie posiadamy stosownych leków czy szczepionek.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, zagrożenia bezpieczeństwa, zagrożenia biologiczne, epide- mie, epizootie, epifitozy

Key words: security, security threats, biological threats, epidemics, epizooties, epiphytoses

24

Andrzej Urbanek

 

 

Wstęp

Pandemia koronawirusa, a przede wszystkim próby poszukiwania odpowiedzi na pytanie, co jest źródłem pandemii COVID-19, zmuszają nas do podjęcia prac anali- tycznych i badawczych w obszarze zagrożeń biologicznych i ich wpływu na współ- czesną przestrzeń bezpieczeństwa. Okazuje się, że nie tylko mikroorganizmy żywe i działalność sił przyrody może być przyczyną chorób występujących na masową ska- lę, bowiem sami stworzyliśmy broń biologiczną i ciągle pracujemy w laboratoriach biologicznych nad bardzo niebezpiecznym materiałem, który może w wyniku działań terrorystycznych czy też różnych wypadków i awarii przemysłowych wydostać się ze stref chronionych i stać się przyczyną chorób, na które nie mamy stosownych leków i szczepionek.

Problematyka zagrożeń biologicznych ma charakter interdyscyplinarny i analizo- wana jest z perspektywy różnych dyscyplin naukowych, również przez specjalistów z zakresu nauk o bezpieczeństwie. Wiedza ta jest bowiem niezbędna do tego, aby skutecznie chronić ludzi, zwierzęta i rośliny przed szkodliwym działaniem różnych czynników natury biologicznej, ale również do tego, by doskonalić chociażby sy- stemy zarządzania kryzysowego, od skuteczności których zależy często zdrowie, a przede wszystkim życie wielu tysięcy, a nawet milionów ludzi na całym świecie.

Przyjęta metodologia badań

W niemniejszym artykule zaprezentowano wyniki badań studyjnych nad zagroże- niami biologicznymi. Prace badawcze realizowane są w ramach projektu finansowego z badań statutowych pn. „Zagrożenia naturalne we współczesnej przestrzeni bezpie- czeństwa” w Katedrze Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Słupsku. W ramach projektu realizowane są prace badawcze o charakterze teoretycznym, oparte o krytyczną analizę literatury, przepisów prawa obowiązującego w Polsce oraz innych materiałów źródłowych obejmujących powyższą problematykę. Ich efektem będzie monografia, w ramach której wiedza na temat zagrożeń naturalnych, w tym biologicz- nych, zostanie przedstawiona w sposób usystematyzowany i ustrukturyzowany tak, aby stanowić podstawę do podjęcia dalszych badań empirycznych. Badania mają również cel praktyczny, bowiem posłużą do wykorzystania ich wyników w planowaniu i orga- nizacji działań kryzysowych w sytuacji pojawienia się zagrożeń naturalnych, w tym zagrożeń epidemicznych, których skutki mogą przybrać masowy wymiar.

Pojęcie i istota zagrożeń biologicznych

Zagrożeniem biologicznym określa się zazwyczaj organizmy żywe lub substancje pochodzenia organicznego, które stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka, zwierząt czy roślin. Można je sklasyfikować w aspekcie wynikowym jako występujące

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

25

na dużą skalę: choroby zakaźne ludzi, zwierząt i roślin. Zalicza się do nich również szkodniki, powodujące szczególnie dotkliwe straty w rolnictwie i przemyśle, a także skażenia biologiczne wody i żywności, które prowadzą do alergii i zatruć.

W chwili obecnej najlepiej rozpoznaną kategorią zagrożeń biologicznych są czyn- niki stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. Zgodnie z rozporządze- niem Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki1, do czynników biologicznych, szkodliwych i niebezpiecznych dla człowieka zaliczyć można:

▪▪ drobnoustroje komórkowe; ▪▪ pasożyty wewnętrzne;

▪▪ jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału gene- tycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe, które mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia.

Na potrzeby medycyny pracy dotychczas zidentyfikowano w Polsce 622 biolo- giczne czynniki (lub grupy czynników), chociaż rzeczywista ich liczba jest praw- dopodobnie znacznie większa. W oparciu o zasady systematyki biologicznej można wśród nich wyróżnić pięć następujących dużych grup (w nawiasach podano liczby zidentyfikowanych czynników lub grup czynników): priony i wirusy (138), bakterie (181), grzyby (74), czynniki roślinne (77), czynniki zwierzęce (152)2.

Czynniki te wywołują różne choroby czy zatrucia organizmu i w różnym stopniu mogą wpływać na człowieka, stąd też dzieli się je na cztery zasadnicze grupy3:

▪▪ grupa 1: zagrożenia – czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne;

▪▪ grupa 2: zagrożenia – czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla stykających się z nimi osób, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne (np. krętek wywołujący borelio- zę, gronkowiec złocisty);

▪▪ grupa 3: zagrożenia – czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie cho- roby, są niebezpieczne dla stykających się z nimi osób, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne (np. mikroorganizmy wywołu- jące dżumę, gruźlicę);

▪▪ grupa 4: zagrożenia – czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są nie- bezpieczne dla stykających się z nimi osób, ich rozprzestrzenienie w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne i zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia (np. wirus Ebola).

1

2

3

Dz.U. 2005 Nr 81, poz. 716 ze zm.

J. Dutkiewicz, R.L. Górny, Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia – klasyfikacja i kryteria oceny narażenia, „Medycyna Pracy” 2002, nr 53; 1; s. 29–39.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. 2005 Nr 81, poz. 716 ze zm.).

26

Andrzej Urbanek

 

 

ZAGROŻENIA BIOLOGICZNE

ZAGROŻENIA NATURALNE

masowe występowanie chorób wśród ludzi, zwierząt i roślin

epidemie (pandemie)

epizoo�e

epifitozy

występowanie szkodników

na masową skalę

skażenie biologiczne

żywności i wody

Ryc. 1. Klasyfikacja zagrożeń biologicznych Fig. 1. Classification of biological threats Źródło: opracowanie własne.

ZAGROŻENIA ANTROPOGENICZNE

użycie w działaniach zbrojnych

broni biologicznej

działania o charakterze

bioterrorystycznym

awarie przemysłowe i wypadki z materiałami biologicznymi

Patrząc z perspektywy bezpieczeństwa, istotna jest kompleksowa, wynikowo- -przyczynowa klasyfikacja zagrożeń biologicznych, którą przedstawiono na ryc. 1. Zagrożenia te można bowiem podzielić na dwie podstawowe kategorie w zależno- ści od źródła ich pojawienia się na masową skalę, a mianowicie zagrożenia natural- ne (których źródłem jest sama przyroda) oraz zagrożenia antropogeniczne (których źródłem jest człowiek). Do pierwszej kategorii zagrożeń zaliczyć można: masowe występowanie chorób wśród ludzi, zwierząt i roślin (epidemie/pandemie, epizootie i epifitozy), występowanie szkodników na masową skalę oraz skażenia biologiczne żywności i wody. Z kolei do biologicznych zagrożeń antropogenicznych zaliczyć można: użycie w działaniach zbrojnych broni biologicznej, działania o charakterze bioterrorystycznym, awarie przemysłowe i wypadki z materiałami biologicznymi.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że spośród tysięcy bakterii i toksyn istnieją- cych przyrodzie, tylko około 160 rozpoznano jako szkodliwe dla ludzi, a zaledwie 30 spośród nich jest branych pod uwagę jako potencjalny biologiczny środek bojowy4. Według standardów NATO, do najbardziej niebezpiecznych środków, możliwych do użycia w przypadku ataków biologicznych, zaliczyć można5:

▪▪ gram-ujemną pałeczkę z rodzaju Brucella wywołującą brucelozę; ▪▪ przecinkowiec cholery Vibrio Cholerae wywołujący cholerę;

▪▪ gram-ujemną pałeczkę Yersinia pestis wywołującą dżumę;

▪▪ wirus RNA z rodziny Bunyaviridae wywołujący gorączkę Doliny Rift; ▪▪ wirus Ebola wywołujący gorączkę krwotoczną Ebola;

▪▪ gram-ujemną bakterię Coxiella burnetti wywołującą gorączkę Q;

4

5

E. Croddy, Broń chemiczna i biologiczna. Raport dla obywatela, Warszawa 2003, s. 244.

Zob.: M. Prusakowski, Bioterror – jak nie dać się zabić?, Gdańsk 2001, s. 47, P. Kępka, Bioter- roryzm. Polska wobec użycia broni biologicznej, Warszawa 2009, s. 23–24.

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

27

▪▪ gronkowcową enterotoksynę B;

▪▪ toksyny, które produkuje Clostridium botulinum – jad kiełbasiany; ▪▪ wirus RNA wywołujący kongijsko-krymską gorączkę krwotoczną;

▪▪ gram-ujemną pałeczkę Burkholderia pseudomallei wywołującą melioidozę; ▪▪ wirus ospy prawdziwej Poxvirus variolae;

▪▪ rycynę;

▪▪ saksotoksynę;

▪▪ toksyny grzybicze – trichoteceny; ▪▪ toksyny laseczki zgorzeli gazowej;

▪▪ gram-ujemną pałeczkę Francisella tularensis wywołującą tularemię; ▪▪ gram-dodatnią bakterię Bacillus anthracis, laseczki wąglika;

▪▪ arbowirus Togaviridae alphavirus wywołujący wenezuelskie końskie zapalenia mózgu.

Skutkiem użycia broni biologicznej są z kolei choroby zakaźne, często śmiertelne. Według Światowej Organizacji Zdrowia oraz NATO, najbardziej prawdopodobnymi chorobami, które mogą być wynikiem użycia broni biologicznej, są: bruceloza, cho- lera, dżuma, gorączka Doliny Rift, gorączka krwotoczna Ebola, gorączka Q, zatrucie enterotoksyną gronkowca, botulizm, kongijsko-krymska gorączka krwotoczna, me- lioidoza, ospa prawdziwa, zatrucie rycyną, zatrucie saksotoksyną, zatrucie trichotece- nami, zatrucie toksynami laseczki zgorzeli gazowej, tularemia, wąglik, wenezuelskie końskie zapalenie mózgu6. Powyższe środki mogą być użyte również w działaniach o charakterze bioterrorystycznym, a także stać się groźne, gdy w sposób niekontro- lowany wydostaną się z murów laboratoriów, w których prowadzone są nad nimi badania7.

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia – charakterystyka

Od zarania dziejów świat nękany jest nieuleczalnymi chorobami. Kiedy medycyna poradzi sobie z jedną zarazą, wkrótce pojawia się z reguły następna. Niegdyś postrach siała dżuma, cholera, gruźlica czy ospa. Teraz świat nęka pandemia AIDS i koronawi- rusa. A co grozi nam w przyszłości? – trudno jest do końca przewidzieć.

Mikroorganizmy chorobotwórcze, stanowiące zagrożenie dla ludzi, gdy powodują występowanie chorób na masową skalę, określamy je mianem epidemii. Epidemia to, najogólniej mówiąc, błyskawiczne rozprzestrzenianie się na określonym terenie nieuleczalnej choroby. Epidemie powstają przede wszystkim w wyniku rozprze- strzenia się chorób zakaźnych, czyli takich, którymi można zarazić się przez kon- takt z chorym. Rozwojowi zarazy sprzyjają fatalne warunki higieniczno-sanitarne oraz słaba znajomość choroby, zwłaszcza przyczyn jej powstawania i sposobów

6

7

B. Michailiuk, Broń biologiczna, Warszawa 2004, s. 42–66.

Szerzej: A. Urbanek, Bioterroryzm – mit czy rzeczywiste zagrożenie bezpieczeństwa, [w:] Reflek- sje nad bezpieczeństwem, S. Kozdrowski, A. Urbanek (red.), Kraków 2011, s. 258–287.

28

Andrzej Urbanek

 

 

leczenia8. Obecnie termin „epidemia” jest coraz częściej używany w literaturze na- ukowej również na oznaczenie epizootii9. W polskim prawie administracyjnym przez epidemię rozumie się „(…) wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępujących”10.

Mikroorganizmy wywołujące różne, w tym śmiertelne choroby towarzyszą ludz- kości od starożytności. Już w drugim tysiącleciu p.n.e. pojawiały się wzmianki o za- razach, które pustoszyły Mezopotamię. Również w staroegipskich papirusach można znaleźć relacje o plagach chorób, które przechodząc ze zwierząt na ludzi, dziesiąt- kowały mieszkańców dorzecza Nilu. Natomiast Hipokrates opisywał liczne zgony starożytnych Greków powodowane nieznaną chorobą, której przyczyn upatrywał w skażonej wodzie. Również w czasach nowożytnych odnotowano zarazy, które zdziesiątkowały ówczesne populacje ludzkie. Warto chociażby wspomnieć o11:

▪▪ dżumie Justyniana, która w połowie VI wieku była przyczyną śmierci ponad 100 mln ludzi;

▪▪ średniowiecznej epidemii czarnej śmierci (dżumy), która była przyczyną śmierci ponad 200 mln ludzi;

▪▪ epidemiach czarnej ospy (Variola vera), która była przyczyną śmierci 75% cał- kowitej populacji Meksyku, a w imperium Inków przyczyniła się do śmierci 95% społeczeństwa;

▪▪ XIX-wiecznej fali zachorowań na dżumę, która w samych Chinach zabiła ponad 12 mln ludzi;

▪▪ atakach cholery w XIX wieku, która w Europie i Ameryce Północnej była przy- czyną śmierci ponad 40 mln ludzi;

▪▪ grypie zwanej „hiszpanką”, która w latach 1918–1919 spowodowała śmierć co najmniej 100 mln ludzi;

▪▪ szalejącej jeszcze do dzisiaj eboli, czyli gorączce krwotocznej, która dziesiątku- je co roku ludność Afryki.

Choroby zakaźne, które pojawiają się w ostatnich latach, określa się pojęciem chorób „wyłaniających się” lub ponownie „wyłaniających się”. Choroby te możemy podzielić na kilka kategorii12:

▪▪ całkowicie nowe, których najbardziej spektakularnym przykładem jest choroba AIDS wywołana przez zakażenie wirusem HIV;

▪▪ wywołane przez zarazki, które wydostały się poza poprzednio ograniczony re- jon, czego przykładem może być wirus ebola;

8http://www.edukator.pl/Epidemie-i-choroby,4492.html [dostęp: 24.05.2014].

9Pojęcie to zostanie omówione szerzej w dalszej części artykułu.

10Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych i ludzi (Dz.U. Nr 234, poz. 1570 ze zm.).

11A. Budo, Zarazy, które zdziesiątkowały ludzkość, http://www.national-geographic.pl/artykuly/ pokaz/zarazy-ktore-dziesiatkowaly-ludzkosc/ [dostęp: 24.05.2014].

12A. Piekarowicz, Zarazy XX wieku, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Zarazy-XX-wieku;448856. html [dostęp: 20.07.2015].

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

29

▪▪ powstałe w wyniku zmiany sposobu rozprzestrzeniania się, np. gąbczaste zapa- lenie mózgu, BSE;

▪▪ pojawiające się w wyniku wystąpienia nowej formy patogennej zarazka, na przykład cholera;

▪▪ wreszcie choroby wywoływane przez zarazki oporne na działanie stosowanych do tej pory leków antybakteryjnych, np. oporne na antybiotyki dwoinki zapale- nia płuc, gronkowca złocistego czy prątków gruźlicy.

Chorobą, którą określa się dzisiaj nie tylko w kategoriach epidemii, a wręcz pan- demii, jest AIDS. AIDS to zespół nabytego upośledzenia odporności (ang. Acquired Immune Deficiency Syndrome). Jest to choroba wywołana zakażeniem wirusem HIV, której istotą jest załamanie odporności ustroju. Prowadzi do trudnych do opanowa- nia zakażeń oraz rozwoju nowotworów złośliwych. Choroba najczęściej kończy się śmiercią. Wirusy są przenoszone z krwią, śliną i nasieniem chorych13.

UNAIDS14 i WHO15 szacuje, że AIDS zabiło ponad 25 milionów ludzi od czasu wykrycia w 1981 roku, co czyni ją jedną z najbardziej wyniszczających pandemii w historii. Pomimo ostatnio coraz lepszego dostępu do leczenia antyretrowirusowego i opieki w wielu regionach świata szacuje się, że pandemia AIDS zabiła w 2005 r. około 2,8 mln ludzi (między 2,4 i 3,3 mln), z czego ponad pół miliona (570 000) stanowiły dzieci. Około 0,6% ludności świata jest zakażona wirusem HIV16. W Pol- sce pierwsze zakażenie HIV rozpoznano w 1985 r., a pierwszy chory zmarł wskutek AIDS w 1986 r., z kolei do końca 2008 zmarły 962 osoby17.

Epidemia HIV/AIDS określana mianem globalnego kryzysu ma zasięg ogólno- światowy i stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla rozwoju społecznego i ekonomicznego. W państwach najbardziej dotkniętych epidemią osiągnięty poziom, zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej, ulega procesowi regresji, epide- mia niszczy niejako to wszystko, co powstawało przez dekady, osłabiając gospodarkę i zagrażając bezpieczeństwu i stabilizacji społecznej18. Zatem poza indywidualnym cierpieniem osób zakażonych i chorych oraz ich rodzin, epidemia odciska swe piętno na poziomie makrospołecznym i ekonomicznym poszczególnych państw, stanowiąc jedno z poważniejszych wyzwań i zagrożeń XXI wieku.

Niebezpieczną chorobą zakaźną stanowiącą okresowe zagrożenia między inny- mi w Polsce jest grypa. To stosunkowo ostra choroba zakaźna układu oddechowego

13AIDS, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3866539/aids.html [dostęp: 24.05.2014].

14UNAIDS (ang. The Joint United Nations Programme on HIV and AIDS), czyli Wspólny Pro- gram Narodów Zjednoczonych Zwalczania HIV i AIDS). Jest projektem Organizacji Narodów Zjednoczonych, którego celem jest koordynacja i poprawa skuteczności działań poszczególnych krajów w walce z HIV i AIDS.

15WHO – Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization) – jedna z organizacji działających w ramach ONZ, zajmująca się ochroną zdrowia. Jej siedzibą jest Genewa.

16Overview of the global AIDS epidemic, [w:] 2006, Report on the global AIDS epidemic, WHO, Nowy Jork 2006.

17AIDS, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3866539/aids.html [dostęp: 24.05.2014].

18Kodeks postępowania wobec epidemii HIV/AIDS w środowisku pracy, Międzynarodowe Biu- ro Pracy w Genewie 2007, http://www.aids.gov.pl/files/publikacje/Kodeks_ILO.pdf [dostęp: 24.05.2014].

30

Andrzej Urbanek

 

 

o bardzo dużej zaraźliwości, wywoływana przez wirusy grypy A, B i C (rodzina Orthomyxoviridae), morfologicznie podobne do siebie19. Szczególnie niebezpieczne są wirusy grypy A występujące u ludzi i zwierząt (świnie, konie, foki, norki, wielo- ryby oraz ptaki). Charakteryzują się w porównaniu do innych typów znaczną zmien- nością genetyczną, związaną z występowaniem mutacji i reasortacji genetycznej (zja- wisko mieszania się materiału genetycznego dwóch wirusów). Grypa przenosi się pomiędzy ludźmi drogą kropelkową, a największa ilość zachorowań występuje pod- czas sezonowych epidemii, powodując ostre objawy uniemożliwiające pracę osobom czynnym zawodowo. Epidemie grypy powodują znaczne koszty społeczne i niekiedy mają zasięg kontynentalny, a nawet światowy, dlatego choroba ta wymaga global- nej koordynacji epidemiologicznej. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) rocznie na grypę zapada na świecie około 100 mln ludzi, z czego w wyniku powikłań pogrypowych umiera od 500 tys. do miliona chorych20.

Epidemie grypy występowały już w starożytności. Jedna z nich została odnotowana przez Hipokratesa w 412 roku. W latach 1500–1800 epidemie zdarzały się dosyć czę- sto, ale w sposób nieregularny, różniąc się znacznie pod względem zasięgu i ostrości objawów. Epidemie w 1781 i 1830 wzięły swój początek w Azji i rozprzestrzeniły się w Rosji. Grypa zbierała swoje obfite żniwo w XX wieku. W latach 1918–19 wystąpiła pandemia (epidemia obejmująca swoim zasięgiem cały świat) grypy, określanej nazwą grypy hiszpańskiej, w wyniku której zmarło od 20 do 40 milionów ludzi, a niektóre źródła podają, że nawet 200 milionów. Kolejne pandemie grypy wystąpiły w latach: 1957 (grypa azjatycka), 1968 (grypa Hongkong) i 1977 (grypa rosyjska), a większe epidemie w latach: 1948–1949, 1952–1953, 1965, 1965, 1973, 1985, 199521.

Epidemie grypy mogą przeradzać się w pandemie. Pandemia to nazwa epi- demii o szczególnie dużych rozmiarach, obejmującej kraje, a nawet kontynenty (niejednokrotnie cały świat)22. W rozwoju pandemii grypy można wyróżnić sześć faz, które zestawiono w tabeli 1.

 

Tabela 1

 

Fazy rozwoju pandemii grypy

 

Table 1

 

Influenza pandemic development phases

 

 

 

Okres międzypandemiczny

Faza 1

Nowe podtypy wirusa grypy nie są izolowane wśród ludzi. Podtyp wirusa, który

 

wywołał chorobę u ludzi, może występować u zwierząt, ale ryzyko pojawienia

 

się zakażeń u ludzi ocenia się jako małe.

Faza 2

Nowe podtypy wirusa grypy nie są izolowane wśród ludzi, ale podtypy wirusa

 

grypy krążące wśród zwierząt stanowią poważne ryzyko pojawienia się choroby

 

u ludzi.

19Zob. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/grypa;3908409.html [dostęp: 20.07.2015].

20Zagrożenia okresowe występujące w Polsce, op.cit., s. 29.

21Szerzej A. Piekarowicz, Zarazy XX wieku, op.cit.

22Pandemia, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3953787 [dostęp: 20.07.2015].

 

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

31

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Okres zagrożenia pandemią

 

Faza 3

 

Występują zachorowania u ludzi spowodowane nowymi podtypami wirusa, bez

 

 

dowodów na transmisję z człowieka na człowieka lub tylko sporadycznie noto-

 

 

wane szerzenie się zakażenia między ludźmi.

 

Faza 4

 

Niewielkie, zlokalizowane ogniska zakażeń między ludźmi, które świadczą

 

 

o niepełnym przystosowaniu wirusa do nowego gospodarza.

 

Faza 5

 

Większe ogniska zakażeń między ludźmi o ograniczonym zasięgu występowa-

 

 

nia, które świadczą o nabywaniu nowych cech przez wirusa. Wirus nie przysto-

 

 

sował się całkowicie do nowego gospodarza.

 

 

 

Okres pandemii

 

Faza 6

 

Powszechne i rozprzestrzeniające się zachorowania w populacji ludzkiej.

 

Źródło: http://www.cdc.gov/flu/pandemic/phases.htm, za A. Gładysz, K. Fleischer, Grypa pta- sia – czy pandemia jest realnym zagrożeniem?, http://www.mp.pl/ artykuly/ 28387 [dostęp: 16.05.2014].

Grypa rozpoczyna się gwałtownie i od początku towarzyszą jej ostre objawy, a po jej zakończeniu liczne powikłania (zaostrzenie przewlekłych chorób układu oddecho- wego, takich jak astma oskrzelowa, niewydolność oddechowa, zapalenie mięśnia ser- cowego). Może być też bezpośrednią przyczyną zgonów. Początek sezonu grypowego w Polsce przypada z reguły na połowę września lub przełom września i października. Od tego momentu mniej więcej do końca listopada liczba zachorowań systematycznie rośnie. Grudzień i styczeń są okresem stabilizacji, a ponowny wzrost zachorowań rozpoczyna się w lutym i trwa do końca marca lub utrzymuje się jeszcze w kwietniu (zależnie od typu wirusa oraz warunków pogodowych)23.

W chwili obecnej szczególną uwagę zwracamy na trwającą oficjalnie od 17 li- stopada 2019 i zapoczątkowaną w Chinach w mieście Wuhan epidemię/pandemię COVID-19, wywołaną przez koronawirusa SARS-CoV-2. Epidemia ta 11 marca 2020 r. została uznana przez Światową Organizację Zdrowia za pandemię24. Wywołała już ona daleko idące skutki nie tylko w sferze zdrowia i życia ludzi (według oficjalnych staty- styk na dzień 09.09.2020 r. zachorowało na nią 27 607 616 mln ludzi na całym świecie i zmarło 898 284 osób), ale i w sferze gospodarki (stała się przyczyną poważnego kryzysu gospodarczego w wielu krajach na całym świecie i spowolniła tempo rozwo- ju światowej gospodarki) oraz życia społecznego. W skali międzynarodowej zostały podjęte szeroko zakrojone działania w celu przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się zachorowań. Ograniczono podróże, wprowadzono kwarantanny i godziny policyjne, odroczono lub odwołano szereg wydarzeń sportowych, religijnych i kulturalnych. Do czasu jej zakończenia musimy poczekać z dokładną diagnozą jej przyczyn i skutków, niemniej jednak jest ona znakomitym przykładem, jak zagrożenia biologiczne wpły- wają na współczesną przestrzeń bezpieczeństwa, i to w skali globalnej.

23Zagrożenia okresowe występujące w Polsce, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2012, s. 30.

24Coronavirus: COVID-19 Is Now Officially A Pandemic, WHO Says, NPR.org [dostęp: 11.03.2020].

32

Andrzej Urbanek

 

 

Jak wynika z przedstawionych przykładów, epidemie to groźne zagrożenia, któ- rym towarzyszą liczne skutki. U ludzi stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia (w tym również pośrednio w wyniku niewydolności systemu opieki zdro- wotnej i/lub systemu opieki społecznej); są przyczyną okresowych utrudnień w prze- mieszczaniu się, w tym przez granicę państwową oraz utrudnień w dostępie do żyw- ności i wody pitnej; mogą wywołać panikę, a także przyczynić się do okresowego wzrostu przestępczości. Mogą spowodować zakłócenia w funkcjonowaniu gospodar- ki czy infrastruktury poprzez absencję pracowników, izolację wybranych terenów czy rejonów, a także ograniczenia w handlu. Stwarzają możliwość miejscowego skażenia środowiska (w przypadku braku zachowania wymogów z zakresu bezpieczeństwa sanitarno-epidemiologicznego i weterynaryjnego)25.

Kolejnym zagrożeniem bezpieczeństwa o biologicznym charakterze stają się ma- sowe zachorowania wśród zwierząt, czyli epizootie. Epizootia (pomór, zaraza) to występowanie zachorowań na jedną z chorób zakaźnych wśród zwierząt, zarówno domowych, jak i dzikich na danym terenie, w zdecydowanie większej liczbie niż w poprzednich latach rejestracji danych26.

Choroby zwierząt ze względu na czynnik etiologiczny dzieli się zazwyczaj na cho- roby zakaźne i choroby niezakaźne. Większość chorób zwierząt przypisana jest z reguły do jednego gatunku, są jednak również takie, które przenoszą się na zwierzęta spoza danej grupy. Z punktu widzenia bezpieczeństwa chowu i hodowli zwierząt gospodar- skich istotne są choroby zakaźne podlegające obowiązkowi zwalczania, w tym choroby zwierząt wolno żyjących, które mogą przenieść się na zwierzęta hodowlane27.

Lista chorób zakaźnych zwierząt, które mogą stanowić podstawę epizootii, jest szeroka. W ostatnich latach dużo zamieszania wywołują: afrykański pomór świń, BSE (gąbczasta encefalopatia bydła), pryszczyca czy ptasia grypa. Zwierzęta są również na- rażone na choroby zagrażające bezpośrednio ludziom, jak chociażby wąglik. W ustawie z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt wymienia się 37 chorób zakaźnych podlegających obowiązkowi zwalczania28.

Choroby zakaźne zwierząt mogą występować na terenie całej Polski, szczególnie na terenach rolniczych, na których prowadzi się chów i hodowlę zwierząt gospodar- skich. Łatwo mogą przenosić się z innych krajów. Mogą stanowić bezpośrednie za- grożenie dla życia i zdrowia osób w wyniku chorób odzwierzęcych, okresowe utrud- nienia w przemieszczaniu się czy dostępie do wody i żywności. Stanowią poważne zagrożenie dla hodowli zwierzą, wywołując poważne następstwa ekonomiczne, w tym stwarzają konieczność dużych nakładów z budżetu państwa związaną z likwi- dacją skutków zdarzenia29.

25Ocena ryzyka na potrzeby zarządzania kryzysowego. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa na- rodowego, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013, s. 22.

26Zob. Leksykon epidemiologiczny, J. Bzdęga (red.), Warszawa 2008.

27Ocena ryzyka na potrzeby zarządzania kryzysowego. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa na- rodowego, op.cit., s. 39.

28Wykaz chorób podlegających obowiązkowi zwalczania zawiera załącznik nr 2 do ustawy (Dz.U. 2008 Nr 213, poz. 1342 ze zm.).

29Zob. Krajowy plan zarządzania kryzysowego, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2012, s. 21.

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

33

Kolejnym zagrożeniem są masowe choroby roślin, czyli epifitozy. Epifitoza to epidemia choroby roślin, stan, w którym choroba opanowała znaczną liczbę roślin w populacji30. Epifitozy charakteryzują się opanowaniem przez określoną chorobę znacznej części masy tkankowej rośliny-gospodarza, występującej w skupieniach na określonym obszarze. Choroby roślin mogą być powodowane przez różne czynniki31:

▪▪ nieinfekcyjne: atmosferyczne (opady, niska i wysoka temperatura, niedostatek światła, wilgotność powietrza, zanieczyszczenie środowiska) oraz glebowe (nie- dobór lub nadmiar składników pokarmowych, zasolenie gleby, odczyn gleby, nadmiar lub brak wody, struktura gleby);

▪▪ infekcyjne: wirusy i wiroidy, fitoplazmy, bakterie, grzyby i pasożyty.

Choroby roślin uprawnych mogą występować w całej Polsce, ich rodzaje i na- silenie zależne jest od intensywności określonych upraw w danym regionie kraju. Z punktu widzenia gospodarki i problemów żywieniowych istotne dla Polski są uprawy pszenicy, żyta, jęczmienia, ziemniaków, buraków cukrowych, rzepaku czy chmielu.

Skutki epifitozy są wieloaspektowe i dotyczą zarówno ludzi, jak i gospodarki. Powodują utrudnienia w dostępie do żywności czy zniszczenia upraw w gospodar- stwach rolnych. Mogą przez to wywoływać poważne następstwa ekonomiczne, w tym stwarzać konieczność dużych nakładów z budżetu państwa związanych z likwidacją skutków zdarzenia, podobnie zresztą jak epizootie32.

Kolejnym zagrożeniem natury biologicznej jest masowe pojawienie się szkod- ników lub innych zwierząt, uciążliwych dla ludzi. Szkodniki to zwierzęta (wiele owadów i gryzoni, niektóre pajęczaki, nicienie, ślimaki, wije) uszkadzające rośliny uprawne, ziemiopłody, drzewa i krzewy, produkty spożywcze, materiały tekstylne, księgozbiory itp.33 Szkodniki oprócz oczywistych szkód, jakie wywołują, to znaczy oprócz uszkadzania i zniekształcania różnorodnych części roślin i w efekcie znaczne- go często obniżenia plonu (nierzadko powodują zamieranie roślin), niszczenia maga- zynowanych produktów żywnościowych czy tekstyliów, przenoszą czasem również czynniki chorobotwórcze – szkodliwe wirusy, bakterie lub grzyby. Ich masowe poja- wienie się traktowane jest jako klęska żywiołowa.

Przykładem szkodników, zdolnych do wyrządzania dużych szkód jest szarańcza wędrowna. Szarańcza wędrowna (Locusta migratoria) jest to szeroko rozprzestrze- niony gatunek owada prostoskrzydłego z rodziny szarańczowatych (Acrididae), zna- ny z całej półkuli wschodniej. Jest to gatunek zdolny do wytwarzania fazy stadnej i odbywania dalekich wędrówek34. Szarańcza wędrowna jest oligofagiem – żywi się głównie trawami. Przemieszczające się stada wyrządzały dawniej ogromne straty, pożerając całe uprawy zbóż w miejscu postoju. Żyje w fazie samotnej lub stadnej.

30http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/epifitoza;3898249.html [dostęp: 20.07.2015].

31Ocena ryzyka na potrzeby zarządzania kryzysowego. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa na- rodowego, op.cit., s.41.

32Ibidem, s. 42.

33http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/szkodniki, 3983102.html [dostęp: 24.05.2014].

34W. Bazyluk, A. Liana, Prostoskrzydłe – Orthoptera, Warszawa, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2000, seria: Katalog Fauny Polski, cz. 17, z. 2.

34

Andrzej Urbanek

 

 

W fazie stadnej migruje w ogromnych skupiskach, składających się z milionów osobników. Wędruje na północ, a przy sprzyjających warunkach pojawia się nawet w Sztokholmie i Permie35. Pokonuje dystans do 2 tys. km.

Po klęskach żywiołowych (głównie powodzi) można spodziewać się rozprze- strzeniania się znacznej ilości gryzoni, a w szczególności szczurów. Jednak nawet w warunkach normalnych na pewnych obszarach swoistym rodzajem „plag” jest dokuczliwość niektórych owadów, głównie komarów. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku należy liczyć się z potencjalnym zagrożeniem roznoszenia cho- rób, stąd konieczność podjęcia działań zmniejszających ilość gryzoni czy owadów. Działania te muszą być podjęte w odpowiednim okresie (np. likwidacja larw) środ- kami nieszkodliwymi dla ludzi i innych zwierząt. Rejony użycia środków zwalczają- cych szkodniki muszą być dokładnie określone i podane do publicznej wiadomości.

Równie groźnymi, szczególnie dla ludzi zagrożeniami są skażenia biologiczne wody i żywności. Skażenia żywności są to zanieczyszczenia, które ze względu na ro- dzaj, natężenie lub ilość zagrażają zdrowiu człowieka. Zanieczyszczenia biologiczne są to żywe organizmy lub ich metabolity, czyli substancje przedostające się do środowiska w wyniku czynności fizjologicznych tych organizmów, np. drobnoustroje, pasożyty, szkodniki magazynowe oraz produkty ich aktywności, np. enzymy, odchody, obumarłe szczątki. Jeżeli chodzi o zboża i ich przetwory, zanieczyszczenia biologiczne to przede wszystkim grzyby i pleśnie oraz produkty ich przemiany materii, czyli mitotoksyny36.

Według raportu Europejskiego Urzędu do Spraw Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), dotyczącego występowania chorób odzwierzęcych u ludzi, najczęściej noto- waną zoonozą w 24 krajach Europy w 2006 r. była kampylobakterioza spowodowana obecnością chorobotwórczych bakterii (Campylobacter jejuni) w mięsie drobiowym. Notowano wzrost zachorowalności na listeriozę oraz wysoką zachorowalność na salmonelozy i jersiniozę. W porównaniu z danymi z lat poprzednich, stwierdzono znaczny wzrost zachorowalności na włośnicę i bąblowicę37.

Ważnym zagadnieniem pozostaje kwestia zanieczyszczeń biologicznych wody. Wśród groźnych chorób mających początek w wodzie należy wymienić: dur brzusz- ny, cholerę, biegunki bakteryjne i biegunki spowodowane przez pierwotniaki, choro- by zapalne jelit, porażenia mózgowe powodujące paraliż, żółtaczkę zakaźną. Ponadto z wodą wiąże się zarażenie schistosomatozą, malarią, żółtą febrą, filariozą oraz choro- bami przenoszonymi przez owady żyjące w wodzie. Co najmniej 25 mln ludzi umie- ra rocznie z powodu chorób związanych ze złą jakością wody38. Istotnym problem w kwestii bezpieczeństwa wody jest funkcjonowanie oczyszczalni ścieków. Ścieki komunalne stanowią środowisko, w którym występują szkodliwe czynniki biologicz- ne oraz produkty ich rozpadu (endotoksyny, glukany).

35Chodzi tu o miasto w Rosji u stóp Uralu.

36Zob. M. Miśniakiewicz, Biologiczne zanieczyszczenia żywności. Mitotoksyny, „Zeszyty Nauko- we Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2008, nr 781.

37J. Osek, Występowanie chorób odzwierzęcych i ich czynników etiologicznych w 2006 r. w świet- le raportu Europejskiego Urzędu do Spraw Bezpieczeństwa Żywności, „Życie Weterynaryjne” 2008, rocznik 83, nr 30, s. 192–201.

38E. Hadaś i wsp., Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów, „Problemy Higieny i Epide- miologii” 2014, nr 95(4), s. 795–802.

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

35

Do najgroźniejszych, najbardziej rozpowszechnionych drobnoustrojów chorobo- twórczych, z którymi człowiek ma styczność, spożywając wodę i pożywienie, zalicza się obecnie: salmonellę, gronkowca złocistego, bakterie Colli oraz pałeczki jadu kieł- basianego. Charakterystykę powyższych mikroorganizmów zestawiono w tabeli 2.

 

Charakterystyka wybranych mikroorganizmów chorobotwórczych

Tabela 2

 

 

 

Characteristics of selected pathogenic microorganisms

 

Table 2

 

 

 

 

 

 

 

 

Nazwa

Charakterystyka

 

Skutki zdrowotne

 

 

 

 

 

salmonella

Salmonella to rodzaj bakterii z rodziny

Wywołują

dolegliwości żołądkowo-

 

Enterobacteriaceae, są gram-ujemne,

-jelitowe – silne w przebiegu zatrucie

 

rosną na pożywkach w warunkach tle-

pokarmowe.

 

 

 

nowych, rozwijając się wewnątrz komó-

 

 

 

 

 

rek zakażonego

organizmu. Salmonella

 

 

 

 

 

upodobała sobie

produkty pochodzenia

 

 

 

 

 

zwierzęcego: jaja, mięso, mleko i jego

 

 

 

 

 

przetwory. Mogą ją też przenosić gryzo-

 

 

 

 

 

nie i muchy.

 

 

 

 

 

gronkowiec

Gronkowiec złocisty (Staphylococcus

Bakterie gronkowca powodują najczęś-

złocisty

aureus) to bakteria, która żyje zarówno

ciej różne choroby skóry, infekcje dróg

 

w warunkach tlenowych, jak i beztleno-

oddechowych, zapalenie płuc, opon móz-

 

wych. Nosicielami gronkowców są lu-

gowych, mięśnia sercowego, żył, zaka-

 

dzie i zwierzęta. Szacuje się, że 30% ludz-

żenia w obrębie układu kostnego, ropnie

 

kiej populacji jest zakażonej bakterią.

narządowe.

 

 

 

 

 

bakterie

Escherichia coli (bakteria EHEC), czyli

Zwykle E.coli powoduje jedynie zatrucia

Colli

pałeczka okrężnicy, bo taka jest jej me-

pokarmowe, ale gdy dostanie się do ukła-

 

dyczna nazwa, to gram-ujemna bakteria,

du moczowego, może stać się przyczyną

 

należąca do rodziny Enterbacteriaceae.

poważnych zakażeń. Ta właśnie bakteria

 

Pod tym określeniem kryje się ok. 200

jest najczęstszą (60–80%) przyczyną za-

 

różnych bakterii, należących do tego sa-

każeń dróg moczowych. Może spowodo-

 

mego gatunku.

 

wać zapalenie opon mózgowych, a także

 

 

 

sepsę.

 

 

 

pałeczki

Jad kiełbasiany, inaczej toksyna botuli-

Toksyna

botulinowa

atakuje przede

jadu

nowa to toksyna bakteryjna wydzielana

wszystkim

układ nerwowy:

pojawiają

kiełbasia-

przez laseczkę Clostridium botulinum.

się zawroty głowy, podwójne widzenie,

nego

Toksyna wytwarzana jest przede wszyst-

opadanie powiek, trudności w mówieniu

 

kim w glebie, osadzie dna morskiego, a

i połykaniu, ślinotok, a przede wszystkim

 

także w źle wytwarzanych i przechowy-

– porażenie mięśni gładkich i poprzecznie

 

wanych konserwach mięsnych, rybnych

prążkowanych. Trudności w oddychaniu

 

i jarzynowych, rzadziej mięsie peklowa-

szybko mogą prowadzić do porażenia

 

nym lub wędzonym.

oddechu,

występują

także

zaburzenia

 

 

 

krążenia.

 

 

 

Źródło: http://encyklopedia.pwn.pl/ http://www.poradnikzdrowie.pl/ [dostęp: 16.07.2015].

36

Andrzej Urbanek

 

 

Podsumowanie

Problematyka zagrożeń biologicznych i ich negatywnych następstw pozostaje ciągle aktualna i wymaga systematycznego prowadzenia badań i prac analitycznych w tym zakresie. Nie może być również pomijana w badaniach z zakresu bezpieczeń- stwa, bowiem to one stanowią podstawę do organizowania skutecznych systemów ochrony ludzi, roślin i zwierząt przed negatywnymi skutkami ich pojawienia się na szeroką skalę.

Przedstawiona w artykule, i będąca efektem prac badawczych, klasyfikacja zagro- żeń biologicznych może stanowić przyczynek do pogłębia nad nią prac i wywołania dyskusji w środowisku naukowym. Co prawda wyróżniono w niej zarówno zagroże- nia naturalnego, jak i antropogenicznego pochodzenia, to mimo wszystko głównym i bezpośrednim skutkiem występowania chorób czy zatruć, mogących prowadzić cho- ciażby do śmierci, pozostają organizmy żywe i substancje pochodzenia organicznego, które rozwinęły się w naturalnym środowisku.

Efekty badań, które przedstawiono w artykule, stały się już przesłanką do podjęcia badań empirycznych w tym zakresie w Katedrze Bezpieczeństwa Narodowego Aka- demii Pomorskiej w Słupsku nad skutecznością funkcjonowania systemów zarządza- nia kryzysowego w warunkach wystąpienia zagrożeń biologicznych na masową skalę.

Bibliografia

Bazyluk W., Liana A., Prostoskrzydłe – Orthoptera, Warszawa, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2000, seria: Katalog Fauny Polski, cz. 17, z. 2.

Croddy E., Broń chemiczna i biologiczna. Raport dla obywatela, Warszawa 2003. Dutkiewicz J., Górny R.L., Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia – klasyfikacja i kryteria

oceny narażenia, „Medycyna Pracy”, 2002; 53; (1).

Hadaś E., Derda M., Skrzypczak Ł., Cholewiński M., Skażenie wody formami dyspersyjnymi pasożytów, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2014; 95; (4).

Kępka P., Bioterroryzm. Polska wobec użycia broni biologicznej, Warszawa 2009.

Kodeks postępowania wobec epidemii HIV/AIDS w środowisku pracy, Międzynarodowe Biuro Pracy w Genewie, 2007.

Krajowy plan zarządzania kryzysowego, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2012. Leksykon epidemiologiczny, J. Bzdęga (red.), Warszawa 2008.

Michailiuk B., Broń biologiczna, Warszawa 2004.

Miśniakiewicz M., Biologiczne zanieczyszczenia żywności. Mitotoksyny, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2008, nr 781.

Ocena ryzyka na potrzeby zarządzania kryzysowego. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013.

Osek J., Występowanie chorób odzwierzęcych i ich czynników etiologicznych w 2006 r. w świet- le raportu Europejskiego Urzędu do Spraw Bezpieczeństwa Żywności, „Życie Weteryna- ryjne” 2008, rocznik 83, nr 30.

Overview of the global AIDS epidemic, [w:] 2006, Report on the global AIDS epidemic, WHO, Nowy Jork 2006.

Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni...

37

Prusakowski M., Bioterror – jak nie dać się zabić?, Gdańsk 2001.

Urbanek A., Bioterroryzm – mit czy rzeczywiste zagrożenie bezpieczeństwa, [w:] Refleksje nad bezpieczeństwem, S. Kozdrowski, A. Urbanek (red.), Kraków 2011.

Zagrożenia okresowe występujące w Polsce, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2012.

Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaź- nych zwierząt (Dz.U. 2008 Nr 213, poz. 1342 ze zm.).

Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych i ludzi (Dz.U. Nr 234, poz. 1570 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynni- ków biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. 2005 Nr 81, poz.716 ze zm.).

Budo A., Zarazy, które zdziesiątkowały ludzkość, http://www.national-geographic.pl/artykuly/ pokaz/zarazy-ktore-dziesiatkowaly-ludzkosc.

http://www.edukator.pl/epidemie-i-choroby. http://encyklopedia.pwn.pl/, http://www.poradnikzdrowie.pl/.

Piekarowicz A., Zarazy XX wieku, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Zarazy-XX-wieku;4488 56.html.

Summary

Biological threats belong to this category of threats that can have negative effects on the he- alth and life of humans, animals or plants, on a massive scale. We are experiencing this, for example, in the ongoing pandemics of AIDS and COVID-19 in the world. Knowledge about the above categories of threats is interdisciplinary and dispersed. Currently, at least in Poland, there are no scientific studies that would comprehensively define their essence, classify them and present them in a way that would constitute the basis for the improvement of public se- curity systems. In this article, the author attempts to define and classify the above category of threats in the light of scientific literature and laws which are in force in Poland. He also presents a short description of individual biological threats derived from nature itself, while signalling that their perpetrators may be people who, through deliberate actions (military actions with the use of biological weapons, bioterrorist actions) or unintentional actions (industrial failures, accidents), may contribute to the emergence of disease epidemics for which we do not have the appropriate medicines or vaccines.